तंत्रज्ञानाचा लाभ घ्या:
सामाजिक आणि कामाच्या ठिकाणांविषयी इंग्रजीमध्ये एक सुप्रसिद्ध कोट आहे, " डायव्हर्सिटी इज हॅविंग ए सीट अँट द टेबल, इनक्लुजन इज हॅविंग ए व्हॉईस अँड बिलॉन्गइंग इज हॅविंग ए व्हॉइस टू बी हर्ड" सार्वजनिक सुविधांचा विचार करताना भावना तितकीच संबंधित आहे. येथे ‘टेबल’ आपण ज्या मूलभूत सुविधांवर अवलंबून असतो त्यांचे प्रतिनिधित्व करते, ‘व्हॉइस’ हे सर्वांसाठी त्याची प्रवेशयोग्यता असणे आणि ‘बीइंग हर्ड’ हे प्रत्येक व्यक्तीच्या गरजा आणि चिंता समजून घेण्यावर भर देते. ज्या देशात विविध सामाजिक-आर्थिक आणि भौतिक पार्श्वभूमीचे लोक एकत्र राहतात, तिथे हे समजून घेऊन प्रत्येकाच्या गरजा पूर्ण करणे हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. आपल्या सर्वात मूलभूत गरजांपैकी एक म्हणजे स्वच्छता. स्वच्छतागृहे ही मानवी प्रतिष्ठा, आरोग्य, आणि कल्याण इत्यादींचा पाया आहे. अँटोनियो गुटेरेस, हे युनायटेड नेशन्सचे सरचिटणीस अगदीच स्पष्टपणे आपले मत मांडतात की ‘शौचालये जीव वाचवतात’. परंतु, प्रत्येकाकडे त्यांच्या विविध गरजा आणि प्राधान्यक्रमानुसार सुरक्षित आणि सर्वसमावेशक शौचालये नाहीत. भारतात स्वच्छ भारत मिशनने प्रत्येक भारतीयाला शौचालयाची सुविधा उपलब्ध करून दिली आहे. परंतु, ते एका महत्त्वपूर्ण गोष्टीकडे दुर्लक्ष करते. भारतीय स्वच्छतागृहे फक्त दोन लिंगांसाठी आहे: पुरुष आणि स्त्री. भारतात अपंगासाठी सुद्धा शौचालायचा विचार केला गेलेला नाही. शौचालयाच्या समावेशकतेमध्ये लोकांचे विविध गट, त्यांचे लिंग, वय आणि अपंगत्व इत्यादी लक्षात घेऊन शौचालयांची उद्देशपूर्ण रचना आणि व्यवस्थापन करण्याची गरज भासते. सांस्कृतिकदृष्ट्या योग्य, पर्यावरणास अनुकूल आणि स्वच्छ शौचालये डिझाइन करण्याची सुद्धा गरज आहे. अनेक मुख्य कारणांसाठी शौचालय समावेशकता महत्वाची आहे: 1. मानवी हक्क आणि सन्मान राखणे: प्रत्येक व्यक्तीला भेदभाव किंवा छळ सहन न करता सन्माननीय स्वच्छता सेवा मिळणे आणि तिथे सुरक्षित प्रवेश करण्याचा अधिकार आहे. हिंसाचार, कलंक किंवा बहिष्काराच्या भीतीशिवाय लोक शौचालयाचा वापर करू शकतील याची खात्री शौचालय समावेशकता करते. 2. आरोग्य आणि कल्याण: अपुरी स्वच्छता अतिसार, कॉलरा, टायफॉइड आणि जंत संक्रमण यांसारख्या आजारांना कारणीभूत ठरते. त्यामुळे मृत्यू होऊ शकतो किंवा अपंगत्व येऊ शकते. शौचालयाची समावेशकता संक्रमणाचा प्रसार रोखते आणि आवश्यक स्वच्छता राखण्यासाठी प्रोत्साहन देते. उदा: हात धुणे आणि मासिक पाळीच्या स्वच्छता व्यवस्थापनासारख्या पद्धती. 3. शिक्षण आणि उत्पादकता वाढवणे: अपुर्‍या शौचालय सुविधांचा विपरित परिणाम होऊ शकतो. शाळेत उपस्थित राहणे आणि शिकण्याच्या प्रक्रियेत अडथळा येणे ह्यासारखे दुष्परिणाम होऊ शकतात. विशेषत: मुली मासिक पाळी किंवा सुरक्षेच्या कारणास्तव शाळा कॉलेजला जात नाही. शौचालय समावेशकता विद्यार्थ्यांनी शाळेतच राहावे आणि त्यांना चांगले शिक्षण मिळावे ह्यासाठी प्रयत्न करते. त्याचप्रमाणे,अपुर्‍या शौचालयांमुळे कामगारांच्या आरोग्यावर आणि उत्पादकतेवर परिणाम होऊ शकतो, विशेषत: अनौपचारिक क्षेत्रे किंवा सार्वजनिक ठिकाणी कामगार असलेल्या लोकांच्या बाबतीत ही समस्या आढळते. शौचालय समावेशकतेमुळे कामगारांना सोयीस्करपणे आणि स्वच्छता सुविधांमध्ये प्रवेश करण्यास मदत होते. 4. पर्यावरण टिकून राहण्यास मदत होते: नीट स्वच्छता राखली नाही तर पाणी आणि माती दूषित होते. आणि त्यामुळे पाणी टंचाई आणि हवामान बदल होतो. शौचालय समावेशकता पाणी-कार्यक्षम आणि कचरा-व्यवस्थापन तंत्रज्ञानाचा अवलंब करण्यासाठी मदत करते. जे संरक्षण संसाधने आणि पर्यावरणाचे रक्षण करण्यास मदत करतात. ट्रान्सजेंडर, इंटरसेक्स किंवा नॉन बायनरी लोकांसाठी समावेशी शौचालयांचा फायदा आहे. महत्वाचे फायदे खालीलप्रमाणे: चिंता आणि तणाव कमी: ट्रान्सजेंडर, नॉन बायनरी आणि इंटरसेक्स विद्यार्थी स्वच्छतागृहांचा वापर करू शकतात. पुरुषांचे शौचालय हे चुकीचे शौचालय आहे. महिलांच्या स्वच्छतागृहाचेही तसेच आहे. लिंग तटस्थ स्वच्छतागृहे अशी एक जागा तयार करते जिथे त्यांचे स्वागत आहे. त्यांना तिथे जास्त आरामदायक आणि सुरक्षित वाटते. चुकीच्या स्वच्छतागृहांमध्ये जाण्याची काळजी नाही, तेथे त्यांना कोण भेटतील किंवा ते कसे भेटतील याची काळजी नसेल. ते कशी प्रतिक्रिया देतील किंवा त्यांच्यावर शाब्दिक किंवा शारीरिक हल्ला होणार असल्याची भीती नसेल. आपुलकीची भावना वाढवणे: जेव्हा LGBTQ+ विद्यार्थ्यांना वाटते की ते आपले आहेत, तेव्हा शाळेत अधिक रमतील आणि त्यांच्या समवयस्क आणि शिक्षकांकडून त्यांना पाठिंबा मिळण्याची अधिक शक्यता असते. यामुळे त्यांना चांगले शैक्षणिक परिणाम आणि अधिक सकारात्मक अनुभव मिळू शकतात. छळ आणि भेदभाव रोखणे: सर्वसमावेशक स्वच्छतागृहे LGBTQ+ विद्यार्थ्यांचा छळ आणि भेदभाव प्रतिबंधित करण्यात मदत करू शकतात. त्यामुळे विद्यार्थ्यांना सुरक्षित वाटते. त्यांना छळवणुकीसाठी लक्ष्य केले जाण्याची शक्यता कमी असते. सर्वसमावेशक शौचालयांसाठी प्रवेशयोग्य डिझाइन सर्वसमावेशक शौचालय म्हणजे काय? सर्वसमावेशक शौचालये ही शौचालयाची अशी सुविधा आहे जी मानवी शरीरे आणि ओळखींची विविधता सामावून घेण्यासाठी डिझाईन केलेली आहे. त्यांना लिंग तटस्थ, सर्व-लिंग, किंवा युनिसेक्स शौचालये म्हणून देखील ओळखले जाते- परंतु त्यांच्यामध्ये खालील वैशिष्ट्ये आढळतात. ते वापरकर्त्यांना त्यांच्या जन्माच्या वेळी नियुक्त केलेले लिंग, लिंग ओळख किंवा लिंग अभिव्यक्ती नुसार वेगळे ठरवत नाहीत. अश्या प्रकारच्या शौचालयांमध्ये स्पष्ट आणि आदरपूर्ण चिन्हे आहेत. ही चिन्हे सूचित करतात की ही शौचालये सर्वांसाठी खुली आहेत. त्यांच्याकडे पुरेशी गोपनीयता आणि सुरक्षा उपाय आहेत, जसे की कुलूप, पडदे किंवा विभाजने इत्यादी. त्यांच्याकडे अपंग लोकांसाठी प्रवेश करण्यायोग्य वैशिष्ट्ये आहेत, जसे की ग्रॅब बार, रॅम्प किंवा खालचे सिंक इत्यादी काही डिझाईन्सनी भारतात आणि जगात इतरत्र चांगले काम केलेले आहे. सिंगल-ऑपन्सी टॉयलेट ही अशी शौचालये आहेत कि जी कोणीही त्यांची लिंग ओळख किंवा अभिव्यक्तीकडे दुर्लक्ष करून वापरू शकतात. ही शौचालये सहसा लॉक करण्यायोग्य आणि स्वयंपूर्ण असतात, म्हणजे त्यांचे स्वतःचे सिंक आणि आरसे असतात. सिंगल-ऑक्युपन्सी टॉयलेट्स वापरणाऱ्यांची ही टॉयलेट्स अधिक गोपनीयता आणि सुरक्षा देतातलिंग-विभक्त शौचालयांमध्ये भेदभाव किंवा हिंसा नसते. त्यांचा अपंगांनाही फायदा होतो. ज्यांना वेगळ्या लिंगाच्या काळजीवाहू लोकांची गरज असते अशांसाठी, तसेच वेगळ्या लिंगाची मुले असलेल्या पालकांसाठी ह्या शौचालयाची मदत होते. लिंग-तटस्थ शौचालये ही शौचालये आहेत जी त्यांच्या लिंग ओळख किंवा अभिव्यक्तीकडे दुर्लक्ष करून कोणासाठीही खुली आहेत. सामान्यतः एका ओळीत किंवा क्लस्टरमध्ये ह्या शौचालयांची व्यवस्था केली जाते, प्रत्येक शौचालयाचे स्वतःचे दरवाजे आणि विभाजन असते.लिंग-तटस्थ शौचालये बायनरी जेंडर वापरकर्त्यांसाठी अधिक पर्याय आणि लवचिकता देतात किंवा जे वापरताना त्यांचे लिंग उघड न करणे पसंत करतात अश्या वापरकर्त्यांसाठी सुद्धा ते उपयोगी असते. ही शौचालये लिंग-विभक्तांमध्ये उद्भवू शकणारी प्रतीक्षा वेळ आणि गर्दी देखील कमी करतात, विशेषत: स्त्रिया आणि मुलींसाठी ज्यांना पुरुष आणि मुलांपेक्षा जास्त रांगांना सामोरे जावे लागते. मिश्र-लिंग शौचालये ही शौचालये लिंग-विभक्त आणि लिंग-तटस्थ अशा दोन्ही प्रकारच्या शौचालयांचे घटक एकत्र करतात. ह्या शौचालयांमध्ये सामान्यतः प्रवेशद्वार आणि सामायिक सिंक क्षेत्र असते, परंतु पुरुषांसाठी आणि महिलांसाठी वेगळे विभाग असतात. तसेच काही लिंग-तटस्थ विभाग सुद्धा असतात. मिश्र-लिंग शौचालये वापरकर्त्यांसाठी त्यांची भिन्न प्राधान्ये आणि गरजांप्रमाणे अधिक पर्याय आणि विविधता उपलब्ध करतात. समावेशी शौचालयांसाठी तांत्रिक उपाय शौचालयाची सर्वसमावेशकता साध्य करण्यासाठी नवीन नवीन उपाय करून तंत्रज्ञान महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. शौचालयांची सुलभता, डिझाइन आणि स्वच्छता वाढवणे ह्या सारखे काही उपाय केले जातात. याची काही उदाहरणे येथे देत आहोत स्मार्ट स्वच्छतागृहे ही स्वच्छतागृहे सेन्सर, कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि इंटरनेट कनेक्टिव्हिटीचा वापर करतात. शौचालय कार्ये आणि वापरकर्ता अनुभव चांगला करण्यासाठी मदत करतात. स्मार्ट टॉयलेट वापरकर्त्याच्या प्राधान्याचा शोध घेतात. जसे की, सीटची उंची, तापमान, पाण्याचा दाब आणि प्रकाशयोजना आणि त्यानुसार ते समायोजित केले जाते. ह्या शिवाय, ते वापरकर्त्याच्या आरोग्यावर अभिप्राय देण्यासाठी तसेच रोग किंवा कमतरतेची चिन्हे शोधण्यासाठी मूत्र किंवा स्टूलच्या नमुन्यांचे विश्लेषण करू शकतात, सेन्सर-आधारित स्वच्छता प्रणाली या प्रणाली वापरकर्त्याची उपस्थिती शोधण्यासाठी आणि स्वच्छता वैशिष्ट्ये जसे की फ्लशिंग, स्वच्छता किंवा निर्जंतुक करणे सक्रिय करण्यासाठी सेन्सरचा वापर करतात. उदाहरणार्थ, सेन्सर-आधारित स्वच्छता प्रणाली प्रत्येक वापरानंतर शौचालय आपोआप फ्लश करू शेतात, टॉयलेट सीट्स किंवा पृष्ठभाग निर्जंतुक करू शेतात किंवा जंतू दूर करण्यासाठी यूव्ही दिवे लावू शकतात. शिवाय, दुरुस्ती करण्यासाठी या प्रणाली देखभाल कर्मचार्‍यांना सतर्क करू शकतात. शौचालये वापरण्यासाठी मदत करणारी उपकरणे ही उपकरणे किंवा वैशिष्ट्ये अपंग किंवा गतिशीलता ह्या समस्या असलेल्या वापरकर्त्यांना शौचालयात प्रवेश आणि वापरण्यात मदत करतात. उदा: रॅम्प, ग्रॅब बार, हँडरेल्स, सीट लिफ्ट, आदेश किंवा ब्रेल चिन्हे जी शारीरिक किंवा दृष्टिदोष असलेल्या व्यक्तींना मदत करतात. सामाजिक आणि वर्तणूक हस्तक्षेपांसह तंत्रज्ञान पूरक तंत्रज्ञानामध्ये झालेल्या सुधारणा ह्या सर्व वापरकर्त्यांसाठी सुविधा, सुरक्षितता आणि स्वच्छता ह्यासारख्या सोई वाढवून सर्वसमावेशकता वाढवू शकतात. हे मान्य करणे महत्त्वाचे आहे की केवळ तंत्रज्ञानच सर्व काही करू शकत नाही. सामाजिक आणि वर्तणुकीशी हस्तक्षेप जे विविध वापरकर्त्यांच्या गटांना येणारे अडथळे आणि आव्हाने संबोधित करतात, त्यांचा समावेश करणे सुद्धा महत्वाचे आहे. जनजागृती मोहिमा हे उपक्रम वापरकर्ते आणि भागधारकांना सर्वसमावेशकता शौचालयाचे महत्त्व आणि फायदे याबद्दल शिक्षित करतात, तसेच मास मीडिया, सोशल मीडिया,सामुदायिक कार्यक्रम आणि शालेय कार्यक्रमांचा उपयोग शौचालय समावेशकतेवर संदेश तसेच माहितीचा प्रसार करण्यासाठी केला जाऊ शकतो. सहभाग आणि सल्लामसलत शौचालयाची रचना, अंमलबजावणी आणि मूल्यमापन यामध्ये वापरकर्ते आणि भागधारकांना सहभागी करून घेण्यासाठी सर्वसमावेशकतेचा उपक्रम महत्त्वाचा आहे. सर्वेक्षण, फोकस गट, कार्यशाळा आणि अभिप्राय यंत्रणा इत्यादींचा वापर , वापरकर्ते आणि हितधारकांकडून त्यांच्या संबंधित गरजा, प्राधान्ये आणि आव्हाने गोळा करण्यासाठी केला जाऊ शकतो. विशेषत: जेव्हा LGBTQ+ समुदायाचा विचार केला जातो, तेव्हा त्यांचा अनुभव लक्षात घेतला पाहिजे. आपल्यासारख्या सिसजेंडर लोकांना ट्रान्सजेंडर, इंटरसेक्स आणि नॉन-बायनरी लोक जेंव्हा लिंगनिहाय शौचालयांमध्ये जातात तेव्हा त्यांना वाटणारी भीती किंवा चिंता ह्यांचा अंदाज नसतो. लिंगनिहाय शौचालये. जर या व्यक्तींना सुरक्षित वाटेल अशा जागा निर्माण करायच्या असतील तर स्वागत आहे. आपल्याला प्रत्येक टप्प्यावर त्यांना सामील करण्याची गरज आहे. प्रोत्साहन आणि नियम शौचालय समावेशक उपायांचा अवलंब आणि वापर करण्यास प्रोत्साहन देणारे किंवा लागू करणारे उपाय महत्वाची भूमिका बजावतात. सबसिडी, पुरस्कार, मान्यता किंवा दंड वापरकर्त्यांना प्रेरित किंवा भागधारकांनी अशा उपायांचा अवलंब करणे आणि त्यांचा वापर करणे ह्याविषयी सक्ती करू शकतात. शौचालय सर्वसमावेशकतेसाठी तंत्रज्ञान आणि सामाजिक हस्तक्षेप यांचा यशस्वीपणे मेळ घालणारा एक अनुकरणीय उपक्रम म्हणजे जागतिक शौचालय दिन 2022 च्या दिवशी गृहनिर्माण आणि शहरी व्यवहार मंत्रालयाने(MoHUA) सुरू केलेली शौचालय 2.0 मोहीम होय. या मोहिमेचे उद्दिष्ट सार्वजनिक आणि समुदायामध्ये परिवर्तन घडवून आणणे हे आहे. ह्या मोहिमेमध्ये पाच थीमॅटिक क्षेत्रांचा समावेश आहे: शौचालयांसाठी लोक, शौचालयांसाठी भागीदार, डिझाइन शौचालय, शौचालयासाठी साठी तंत्रज्ञान आणि शौचालयासाठी साठी डेटा. शौचालय सर्वसमावेशकतेसाठी तंत्रज्ञान आणि सामाजिक हस्तक्षेपाचा फायदा घेणारा आणखी एक यशस्वी उपक्रम म्हणजे मिशन स्वच्छता और पाणी. हा उपक्रम हार्पिक इंडिया आणि न्यूज18चा उपक्रम आहे. ह्या मिशनचे उद्दिष्ट ‘जनआंदोलन’ निर्माण करणे हा आहे. लोकांना पाणी वापराबद्दल शिक्षित करणे आणि प्रोत्साहित करणे, तसेच सुरक्षित स्वच्छता वर्तन करण्यास लावणे हा ह्यामागील उद्देश आहे. ज्या देशात व्यक्ती आणि समुद्यांनी त्यांची स्वच्छता सुधारण्यासाठी पावले उचलली आहेत त्यांच्या प्रेरणादायी कथांचे ह्या मिशनद्वारे प्रदर्शन होते. हा उपक्रम तज्ञ, धोरणकर्ते, सेलिब्रिटी आणि नागरिकह्या सगळ्यांना स्वच्छता आणि पाण्याशी संबंधित समस्या आणि उपाय यावर चर्चा आणि वादविवाद करण्यासाठी प्लॅटफॉर्म निर्माण करून देतो. मिशन स्वच्छता और पानी हा उपक्रम केवळ स्वच्छतेपुरता मर्यादित नाही. हा उपक्रम म्हणजे एक चळवळ आहे. ह्याद्वारे शौचालयांचे सखोल महत्त्व ओळखले जाते. त्यांना केवळ कार्यात्मक जागा म्हणून पहिले जात नाही. तर उपेक्षितांसाठी सुरक्षिततेचा आणि स्वीकृतीचा एक किरण म्हणून पहिले जाते. स्वच्छ आणि सर्वसमावेशक स्वच्छतागृहे समाजाला सामावून घेण्यासाठी आणि आपणा सर्वांना बिनशर्त सक्षम करण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहेत या ठाम विश्‍वासावर हे अपवादात्मक मिशन तयार केले आहे. अत्यंत समर्पणाने, हार्पिक आणि न्युज १८ सक्रियपणे LGBTQ+ समुदायाचा समावेश करून त्यांचे समर्थन करते. प्रत्येक व्यक्तीला जिथे त्यांचा सन्मान राखला जातो आणि त्यांची उपस्थिती साजरी केली जाते अशी सुरक्षित आणि स्वीकार्य जागा मिळण्याचा हक्क आहे हा संदेश ह्या उपक्रमाद्वारे पोहोचवला जातो. निष्कर्ष शौचालयाच्या समावेशकतेच्या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी, आपल्याला अनेक स्तरांवर कार्य करावे लागेल: LGBTQ+ समुदायाकडे बघण्याचा दृष्टिकोन आणि पूर्वाग्रह नष्ट करण्यासाठी पायाभूत सुविधा निर्माण करण्यासाठी डिझाइन तयार करण्यापासून सुरुवात करावी लागेल. ही शौचालये बांधण्यासाठी आणि त्यांची देखभाल करण्यासाठी आपल्याकडे तंत्रज्ञान आहे. आणि आपण कायदेशीर बाबींमध्ये आणि धोरणात प्रगती करत आहोत एक समाज म्हणूनही आपण खूप मोठी प्रगती करत आहोत. 2014 मध्ये, आम्ही हिजड्यांना तिसरे लिंग म्हणून ओळख मिळाली. 2018 मध्ये, आम्ही समलैंगिकतेला गुन्हेगार ठरवले. आणि आज आपण खूप प्रगती करत आहोत. आपण कामाच्या ठिकाणी, शाळा, महाविद्यालये आणि आमच्या सार्वजनिक क्षेत्रात विविधता वाढवण्यास प्रोत्साहन देत आहोत. शौचालये एका मोठ्या बदलाचा छोटा भाग आहे. आपल्या सर्वांना शौचालयात जावे लागते. आपल्या सर्वांना सामावून घेणारी शौचालये ही चांगली गोष्ट आहे. आपल्याकडे आज तंत्रज्ञान वापरण्याची संधी आहे. हे तंत्रज्ञान वापरून आपण सर्वसमावेशक स्वच्छतागृहे वापरण्याची संस्कृती तयार करू शकतो जी मानवी हक्कांचा आदर करेल, आरोग्य सुधारणेस प्रोत्साहन देईल आणि शिक्षण तसेच उत्पादकता वाढवेल. तसेच पर्यावरणीय टिकाऊपणाचे समर्थन करेल. चला तर सुरुवात करूया. अधिक समावेशक, अधिक स्वच्छ आणि स्वच्छ भारत अभियानात सहभागी होण्यासाठी इथे सामील व्हा.