लिंग-तटस्थ
अभिमानाचा महिना इंद्रधनुष्याच्या ध्वज आणि उत्सवांच्या झऱ्यांनी संपूर्ण विश्वाला व्यापत असताना, केवळ व्यापक सामाजिक पैलू नव्हे तर LGBTQ+ समुदायासमोरील व्यावहारिक आव्हानांना देखील तोंड देणे अत्यावश्यक आहे. असेच एक आव्हान ज्याकडे अनेकदा दुर्लक्ष केले जाते ते म्हणजे सार्वजनिक शौचालयांची उपलब्धता. भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने अलीकडेच आपल्यासाठी सर्वसमावेशकतेचा एक नवीन बेंचमार्क तयार केला आहे, जो LGBTQ+ समुदायाचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या इंद्रधनुष्यांप्रमाणेच उबदारपणे पुढे जातो : न्यायालयाच्या ऑगस्ट कॉरिडॉरमध्येच नऊ लिंग-तटस्थ शौचालये स्थापन करण्यात आली आहेत, येथेच बदलाचे वारे वाहतात. भारतात, जिथे पारंपारिक सामाजिक संरचना हळूहळू सर्वसमावेशकतेसाठी उघडत आहे, तिथे सार्वजनिक जागेची रचना करण्याची अत्यंत गरज आहे जी लिंग भेद न करता सगळ्यांच्या गरजा भागवेल. स्थापत्यशास्त्रातील तेज, तांत्रिक उपाय आणि सांस्कृतिक संवेदनशीलता यातून भारत आपल्यापैकी प्रत्येकासाठी सर्वसमावेशकता आणि सन्मानाचे मूर्त स्वरुप देणाऱ्या शौचालयाच्या जागा तयार करण्याचा मार्ग मोकळा करू शकतो. समजुतीचे सेतू बांधणे पण आपण एक पाऊल मागे घेऊया. तृतीयपंथी आणि बायनरी नसलेल्या व्यक्तींना सध्याच्या शौचालयांचा त्रास का होतो? सुरुवात करणाऱ्यांसाठी, आपली सध्याची शौचालये लिंगाच्या बायनरी समजाप्रमाणे बनवली गेली आहेत. तृतीयपंथी ही अशी व्यक्ती आहे ज्यांचे लिंग त्यांना जन्माच्या वेळी मिळालेल्या लिंगापेक्षा वेगळे आहे. दुसरीकडे, गैर-बायनरी व्यक्ती, पुरुष किंवा स्त्री म्हणून नेमकेपणे ओळखले जात नाहीत. भारतात, या व्यक्तींना सहसा तृतीय लिंग व्यक्ती म्हणून संबोधले जाते. तृतीयपंथी आणि तृतीय लिंग दोन्ही व्यक्तींना अनेकदा डिसफोरियाचा सामना करावा लागतो—त्यांच्या शरीराची किंवा सामाजिक धारणा आणि त्यांची खरी लिंग ओळख यांच्यातील फरक. उदाहरणार्थ, ट्रान्सजेंडर स्त्रीला “तो” असे संबोधले जाते तेव्हा तिला डिसफोरियाचा अनुभव येऊ शकतो, जरी तिचे शारीरिक रूप पुरुष लिंग ओळख सूचित करत असले तरीही. आपल्यापैकी ज्यांना आपल्या जैविक लिंगांशी सुसंगत लिंग ओळख असण्याचा विशेषाधिकार आहे, त्यांच्यासाठी या अनुभवांचे महत्त्व समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. हा, अनेक प्रकारे, खोल सहानुभूतीचा प्रकार आहे, कारण आपला विशेषाधिकार आपल्याला या परिस्थितींचा अनुभव घेण्यापासून थांबवतो. आपण या व्यक्ती अनुभवत असलेला त्रास तेव्हा जवळून पाहू शकतो, जेव्हा आपल्याला इतर लिंगासाठी राखीव शौचालय वापरण्यास भाग पाडले जाते. तृतीयपंथी आणि बायनरी नसलेल्या व्यक्तींना त्यांच्या लिंग ओळखीशी विजोड नसलेल्या स्वच्छतागृहांचा वापर करण्यास भाग पाडल्याने डिसफोरिया वाढू शकतो, ज्यामुळे तीव्र भावनिक त्रास, नैराश्य आणि चिंता निर्माण होते. तथापि, एक समाज म्हणून आपण हा संघर्ष कमी करण्यासाठी पावले उचलू शकतो. संशोधनात असे दिसून आले आहे की त्यांच्या लिंग ओळखीशी सुसंगत सुविधा उपलब्ध करून दिल्याने तृतीयपंथी व्यक्तींमध्ये आत्महत्येचे प्रमाण कमी होते. ही गरज पूर्ण करण्याचा एक मार्ग म्हणजे लिंग-तटस्थ शौचालये बांधणे किंवा अगदी कमीत कमी, सार्वजनिक जागांवर ट्रान्सजेंडर-समावेशक सुविधा मिळवून देणे. दिल्लीत, सरकारने सर्व विभाग, कार्यालये, जिल्हा प्राधिकरणे, महानगरपालिका, सरकारी कंपन्या आणि दिल्ली पोलिस यांच्याकडे तृतीयपंथी व्यक्तींसाठी स्वतंत्र आणि विशेष शौचालये असणे अनिवार्य करून सर्वसमावेशकतेच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल उचलले आहे .ह्या आदेशाने फक्त तृतीयपंथी शौचालयाच्या स्थापनेलाच सुविधा मिळत नाही तर यातून असेही नमूद होते की तृतीयपंथी व्यक्तींना त्यांच्या स्वतः -ओळखलेल्या लिंगाशी संबंधित लिंग-आधारित शौचालये वापरण्याचा पर्याय कायम राहील. तथापि, समाजातील काही मते वेगळ्या दृष्टिकोनासाठी युक्तिवाद करतात. ते तृतीयपंथी शौचालयापेक्षा लिंग-तटस्थ शौचालयाच्या महत्त्वावर भर देतात. हे तपशीलांवर वाद घालण्यासारखे दिसेल, परंतु हा एक महत्त्वाचा फरक आहे. ट्रान्सफोबियाच्या वातावरणात, ट्रान्सजेंडर शौचालयाला घृणास्पद हल्ल्यांसाठी नक्कीच लक्ष्य केले जाऊ शकते. या शौचालयात आत आणि बाहेर जाणारे लोक द्वेषपूर्ण गटांकडून ‘ओळखले’ जाऊ शकतात आणि त्यांना लक्ष्य केले जाऊ शकते तसेच यामुळे तृतीयपंथीसाठी शौचालय तयार करण्याचा उद्देश, म्हणजे सुरक्षितता आणि समावेशासाठी जागा तयार करणे हा सफल होणार नाही. लिंग-तटस्थ शौचालये आणि तृतीय पंथी शौचालये सर्वसमावेशकता वाढवण्यासाठी आणि व्यक्तींच्या विविध गरजा पूर्ण करण्यासाठी वेगळे पण महत्त्वपूर्ण उद्देश साध्य करतात. लिंग-तटस्थ शौचालय लिंग ओळख किंवा अभिव्यक्तीकडे दुर्लक्ष करून कोणीही वापरण्यासाठी तयार केली आहेत. हे केवळ नॉन-बायनरी किंवा अपारलिंगी म्हणून ओळखल्या जाणार्‍यांनाच सामावून घेत नाहीत तर प्रत्येकासाठी अधिक लवचिक आणि सर्वसमावेशक वातावरण तयार करतात, ज्यामध्ये भिन्न लिंगांची मुले असलेली कुटुंबे किंवा भिन्न लिंगाची काळजी घेणार्‍या व्यक्तींचा समावेश होतो. सक्षमीकरणाच्या जागा म्हणून लिंग-तटस्थ शौचालयांची पुनर्व्याख्या लिंग-तटस्थ मांडणीमध्ये, एकल-वापरकर्ता शौचालयात साधेपणा आणि गोपनीयता असते. ह्या रचना खाजगी निवासी स्नानगृहांसारख्या दिसतात, ज्यामध्ये वॉशबेसिन आणि वॉटर क्लोसेट असते. हा सरळ दृष्टिकोन सामायिक वातावरणात प्रभावी ठरला आहे. अनेक लोक वापरतात अशा लिंग-तटस्थ शौचालयांना सार्वजनिक समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी अधिक गुंतगुंतीच्या रचना बदलांची आवश्यकता असते. विविध गरजा पूर्ण करण्यासाठी, डिझाइनर विविध मॉडेल्स वापरू शकतात. पुरुषांच्या खोलीच्या मॉडेलमध्ये पारंपारिक युरिनल आणि टॉयलेट स्टॉल दोन्ही समाविष्ट असतात, जे विविध वापरकर्त्यांना पर्याय उपलब्ध करून देतात. महिलांच्या खोलीचे मॉडेल केवळ पारंपारिक टॉयलेट स्टॉलवर लक्ष केंद्रित करते, यात मूत्रालये नसतात. कौटुंबिक शौचालय मॉडेलमध्ये हात धुण्यासाठी सामायिक जागा तसेच अनेक लिंग-समावेशक शौचालय खोल्यांचा समावेश आहे. सांप्रदायिक वॉश बेसिन क्षेत्र तयार केल्याने वैयक्तिक दिलासा तर मिळतोच पण एकत्रीकरणासही प्रोत्साहन मिळते. गोपनीयता आणि सुरक्षितता वाढविण्यासाठी, अभिनव रचना घटक लागू केले जाऊ शकतात. ओपन-प्लॅन संकल्पनेमुळे गोंधळ आणि दृश्यमान सांप्रदायिक जागा तयार होऊ शकतात, ज्यामुळे सुरक्षिततेची भावना निर्माण होते. पूर्ण-लांबीची क्युबिकल विभाजने आणि युरिनलच्या सभोवतालची फीचर्स गोपनीयतेच्या समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी आणि वापरकर्त्यांना अधिक आरामदायी वाटावे म्हणून अंतर्भूत केली जाऊ शकतात. या लिंग-तटस्थ मांडणी आणि मॉडेल्सचा विचार करून, डिझायनर सर्वसमावेशक टॉयलेट स्पेस तयार करू शकतात ज्या स्पेस व्यक्तींच्या विविध गरजा पूर्ण करतात, तसेच सर्वांसाठी आपलेपणा आणि समानतेची भावना निर्माण करतात. सुरक्षितता, सर्वसमावेशकता आणि वापरकर्ता समाधान: सशक्त अनुभव या जागांमध्ये सुरक्षितता, सर्वसमावेशकता आणि वापरकर्त्याचे समाधान निर्माण करणे हे सर्वश्रेष्ठ आहे. स्मार्ट लॉक सारख्या तांत्रिकउपायांनी क्यूबिकल्स सुरक्षित होतात, तर पॅनिक बटणे सुरक्षा कर्मचाऱ्यांना सावध करू शकतात. शिवाय, अॅप-आधारित अभिप्राय प्रणाली समाविष्ट केल्याने वापरकर्त्यांना समस्यांचा अहवाल देणे किंवा सुधारणा सुचवणे शक्य होते. हे तंत्रज्ञान सततच्या सुधारणांसाठी महत्वाची माहिती तर देतेच पण वापरकर्त्यांची सुरक्षितता आणि समाधान यांचीही खात्री करते. सर्वसमावेशक सार्वजनिक शौचलयाच्या जागेत सर्वांसाठी मोफत स्वच्छताविषयक उत्पादनांसह प्रवेश करता येतील असे डिस्पेंसर तसेच प्रत्येक क्युबिकलमध्ये लिंगाचा विचार न करता सॅनिटरी डबेही उपलब्ध करून दिले पाहिजेत. केवळ महिलांनाच अशा उत्पादनांची आवश्यकता असते असे नाही हे समजून घेणे हे सर्वसमावेशकतेच्या दिशेने एक महत्वाचे पाऊल आहे. स्वच्छतागृहांची देखभाल करणार्‍या कर्मचार्‍यांसाठी नियमित संवेदनशीलता आणि प्रशिक्षण सत्रे अत्यावश्यक आहेत. प्रश्नांना आदरपूर्वक आणि कार्यक्षमतेने हाताळण्यासाठी त्यांना सुसज्ज करण्याचा सर्वसमावेशक वातावरण तयार होण्यात महत्त्वपूर्ण वाटा असतो. प्रेरणादायी बदल: सर्वसमावेशकतेला एकत्रितपणे विजय मिळवून देणे सर्वसमावेशक शौचालयाच्या जागेचा पाठपुरावा करण्यासाठी उत्कट सहकार्यांच्या एकत्रित प्रयत्नांची आवश्यकता आहे. असेच एक उदाहरण म्हणजे स्वच्छतेच्या वचनबद्धतेसाठी प्रसिद्ध असलेला हार्पिक आणि सामाजिक बदलाला चालना देण्यासाठी समर्पित प्लॅटफॉर्म News18 यांच्यातील सखोल भागीदारी. त्यांनी एकत्रितपणे ‘मिशन स्वच्छता और पानी’ या एका उल्लेखनीय प्रवासाला सुरुवात केली आहे – जो केवळ स्वच्छतेच्या सीमा ओलांडणारा बदलाचा एक दीपस्तंभ आहे. ही खास मोहीम शौचालयांचे गहन महत्त्व ओळखते, अशा जागा म्हणून ज्या केवळ स्वच्छता राखत नाही तर LGBTQ+ समुदायासह उपेक्षित समुदायांसाठी सुरक्षिततेचे आणि स्वीकृतीचे साधन म्हणून काम करतात. शिक्षणाच्या परिवर्तनीय ताकदीवर अतूट श्रद्धा असलेल्या, Harpic आणि News18 ने स्वच्छता, जलसंधारण आणि स्वच्छतेमध्ये सर्वसमावेशकतेला प्रोत्साहन देणाऱ्या प्रेरणादायी मोहिमा सुरू केल्या आहेत. या सशक्त उपक्रमांमधून, जागरुकता वाढते आणि समाज मोठ्या प्रमाणावर जागृत होतो, समृद्ध होतो, आणि सर्वांसाठी स्वीकारण्यास प्रोत्साहित होतो. अतूट समर्पणातून हार्पिक आणि न्यूज18 सक्रियपणे LGBTQ+ समुदायाचा समावेश करतात आणि त्यांचे समर्थन करतात, तसेच प्रत्येक व्यक्तीला सुरक्षित आणि स्वीकारार्ह ठिकाणी प्रवेश करण्याचा अधिकार आहे, जिथे त्यांचा सन्मान राखला जातो आणि त्यांची उपस्थिती साजरी केली जाते असा संदेश देतात. तरीही, लिंग-तटस्थ शौचालयांमध्ये संक्रमण करणे म्हणजे आव्हाने आलीच. सांस्कृतिक दृष्टीकोन, धार्मिक श्रद्धा, सुरक्षितता, गोपनीयता आणि स्वच्छतेबद्दलची चिंता महत्त्वपूर्ण अडथळे उभे करतात. महिलांना, विशेषतः, युनिसेक्स बाथरूममध्ये मासिक पाळीच्या गरजा पूर्ण करण्यात त्रास होऊ शकतो. वास्तुविशारद आणि नियोजकांनी सहानुभूती आणि निष्पक्षतेने या आव्हानांना तोंड दिले पाहिजे, प्रत्येकाच्या गरजा पूर्ण करणार्‍या समान जागांची रचना करणे आवश्यक आहे. याचे एक उत्तम उदाहरण म्हणजे WorkAC मधील वास्तुविशारदांनी केलेले काम - युनायटेड स्टेट्समधील र्‍होड आयलँड स्कूल ऑफ डिझाइन स्टुडंट सेंटरमधील एका विलक्षण विद्यार्थी संघटनेसोबत सहयोग. त्यांच्या डिझाइनमध्ये सांप्रदायिक वॉश बेसिनच्या सभोवताली सहा वॉटर क्लोसेटची वैशिष्ट्ये आहेत, ज्यामुळे गोपनीयता आणि सांप्रदायिक परस्परसंवाद दोन्ही क्षण मिळतात. हे उपयोगाचे आहे. हे डिझाइनचे एक उत्कृष्ट उदाहरण बनले कारण म्हणजे ते कोठारात केले गेले नाही. या जागेच्या डिझायनर्सनी जागा पूर्ण करू शकेल अशा गटांच्या गरजा समजून घेण्यासाठी वेळ घेतला आणि त्यांना डिझाइन प्रवासाच्या प्रत्येक टप्प्यात सहभागी करून घेतले. याचा परिणाम म्हणजे अशी जागा जी केवळ कागदावर न राहता व्यवहारात कामाला येईल. निष्कर्ष खरोखरच सर्वसमावेशक जागांची रचना करण्यासाठी नियोजन प्रक्रियेत प्रत्यक्ष वापरकर्त्यांचा सहभाग आवश्यक आहे. दृष्टीकोनांची विविधता स्वीकारून, वास्तुविशारद सामाजिक बदलाचे कारभारी बनतात, सर्वसमावेशकतेची कलाकृती विणतात जी समाजाच्या प्रत्येक कोपऱ्याला व्यापून टाकते. भारत त्याच्या समृद्ध सांस्कृतिक वारसा आणि विविधतेने या सामाजिक परिवर्तनाच्या मार्गावर सज्ज उभा आहे. लिंग-तटस्थ आणि LGBTQ+ फ्रेंडली टॉयलेट स्पेस निर्माण करणे हा सन्मान, आदर आणि समानतेचा एक प्रवास आहे. आपण एकत्रितपणे बदल घडवू शकतो की नाही आणि स्वीकृतीसाठी मार्ग तयार करू शकतो की नाही हे शोधण्याची ही वेळ आहे. आपल्या बांधलेल्या जागा समाज म्हणून आपली मूल्ये प्रतिबिंबित करतात आणि हीच वेळ आहे की आपण आपली विविधता तिच्या सर्व बारकाव्यासकट आणि सर्व रंगांमध्ये स्वीकारावी. नावीन्य, सांस्कृतिक संवेदनशीलता आणि प्रत्यक्ष वापरकर्त्यांचे मत स्वीकारण्याच्या या संधीचे आपण सोने करूया, भारताला बदलाच्या आघाडीवर नेऊया. एकत्रितपणे, वास्तुविशारद, सरकारी संस्था, एनजीओ आणि हार्पिक सारख्या कॉर्पोरेशन्सच्या भक्कम पाठिंब्याने, आपण असे भविष्य घडवू शकतो जिथे प्रत्येक नागरिकाच्या गरजा समानतेने पूर्ण केल्या जातील ,आणि सर्वसमावेशकता आपल्या समाजाच्या जडणघडणीत विणली जाईल. येथे, संभाषणात सामील व्हा आणि प्रत्येकासाठी स्वच्छ आणि स्वस्थ भारत वर सूत्र हलविण्यात तुम्ही कशी मदत करू शकता याबद्दल अधिक जाणून घ्या.