स्वच्छतेमधील दरी
अलिकडच्या वर्षांत, जगभरात सर्वसमावेशकता आणि समान हक्कांबद्दलच्या चर्चेला गती प्राप्त झाली आहे. या चर्चेच्या अनेक पैलूंपैकी, LGBTQ+ व्यक्तींसाठी वापरण्यायोग्य आणि स्वच्छताविषयक सुविधा पुरवणे हे सर्वात जास्त महत्त्वाचे आहे. अशीच एक महत्त्वाची सुविधा म्हणजे सर्वसमावेशक स्वच्छतागृहे. आपण स्वच्छतेच्या तपशीलांचा अभ्यास करण्यापूर्वी, आपण एक क्षणभर थांबूया आणि सर्वात आधी सर्वसमावेशक स्वच्छतागृहांची आवश्यकता समजून घेऊया. एका क्षणभरासाठी, आमच्यासोबत विचार प्रयोगात सामील व्हा. समजा तुम्ही सिजेंडर पुरुष आहात. तुम्ही एका कार्यक्रमात आहात आणि तुम्हाला खरोखरच स्वच्छतागृहामध्ये जायची गरज आहे. तुम्ही स्वच्छतागृहाच्या जावळ पोहोचता, पण… पुरुषांसाठी स्वच्छतागृहेच नाहीत! फक्त महिलांसाठीची स्वच्छतागृहे आहेत. तुम्ही काय कराल? चला असे गृहीत धरूया की तुम्ही पटकन धावत अंत जाणे, तुमचे काम उरकरणे आणि कोणाच्याही लक्षात येण्यापूर्वीच बाहेर पडणे निवडले आहे. तुम्ही एका स्टॉलमध्ये असताना, महिलांचा एक गट आत येतो आणि आता तुमच्या स्टॉलच्या बाहेर रांग लागली आहे. तुम्ही शक्य तितका उशीर करता आणि मग, घाबरत बाहेर पडता. सर्व महिला तुमच्याकडे पाहत आहेत. काही जणी तर तुमच्या वागण्यावरून तुम्हाला बोलू लागतात. सगळेजण मर्यादेत राहतील या आशेने तुम्ही तुमचे हात धुत असताना सतत माफी मागता आणि शक्य तितक्या लवकर तिथून बाहेर पडता… जशी एका महिलेने सुरक्षारक्षकाला बोलावण्याची धमकी दिली. स्वच्छतागृहात जाणे इतके तणावपूर्ण असावे का? नाही, नक्कीच नाही. परंतु ते या ट्रान्सजेंडर, इंटरसेक्स आणि नॉन-बायनरी समाजासाठी असते. लिंग निश्चित स्वच्छतागृहे लिंगाच्या बायनरी समजातून येतात. आपल्याला आता उत्तम रित्या समजले आहे. सर्वसमावेशक स्वच्छतागृहे, ज्यांना लिंग-तटस्थ किंवा सर्व-लिंग स्वच्छतागृहे म्हणूनही ओळखले जाते, समता आणि सन्मान वाढवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. ते ट्रान्सजेंडर, नॉन-बायनरी आणि लिंग-अनुरूप नसलेल्या व्यक्तींसाठी सुरक्षित जागा प्रदान करतात, ज्यांना नाहीतर लिंग-विभक्त सुविधांमध्ये छळ किंवा भेदभावाचा सामना करावा लागू शकतो. या समाज सदस्यांसाठी, सर्वसमावेशक स्वच्छतागृहांची उपलब्धता ही केवळ सोयीसाठी नाही तर त्यांची ओळख मान्य करण्यासाठी आणि त्यांची सुरक्षा सुनिश्चित करण्यासाठी देखील आहे. अस्वच्छ स्वच्छतागृह म्हणजे निरुपयोगी स्वच्छतागृह सर्वसमावेशक स्वच्छतागृहे सर्वांसाठी असतात – ती भेदभाव करत नाहीत. आपण सगळेजण त्यांचा वापर करू शकतो. याचा अर्थ स्वच्छता राखणे ही आपली सामूहिक जबाबदारी आहे. तथापि, भारतातील सर्वसमावेशक स्वच्छतागृहांना तशाच समस्या ग्रासतात ज्यांनी लिंगनिहाय स्वच्छतागृहे ग्रासलेली आहेत. यातील प्रमुख म्हणजे आपल्या मानसिकतेतील अंतर. भारतात स्वच्छतागृहांची उपलब्धता मोठ्या प्रमाणात सुधारली असली तरी वर्तणुकीतील बदल अजून रुजलेले नाहीत. सार्वजनिक स्वच्छतागृहे, मग ती तुमच्या स्थानिक चित्रपटगृहात असोत, फ्लाइटमध्ये असोत किंवा स्थानिक सुलभ शौचालय असोत, ती *इतर कोणाची तरी जबाबदारी* मानली जातात आणि त्यामुळे ती कोणाचीही जबाबदारी नसतात. आपल्या सार्वजनिक स्वच्छतागृहांची स्थिती हे प्रतिबिंबित करते की एक समाज म्हणून आपले स्वच्छतेबद्दल काय विचार आहेत. शिक्षण आणि जागृतीद्वारे स्वच्छतेची संस्कृती निर्माण करणे वर्तनातील बदल म्हणजे स्वच्छतेच्या समस्येचा दुसरा भाग. येथेच शिक्षण आणि जागरूकता मोठी भूमिका बजावतात. स्वच्छ भारत अभियानवरील मुख्य मंत्र्यांच्या उप-गटाच्या अहवालानुसार, वर्तनात्मक बदल हे सतत लक्ष केंद्रित करण्याचे क्षेत्र आहे. वर्तन बदल संवाद (BCC) रणनीतीमध्ये पुढील उपाय समाविष्ट आहेत: ⦁ साफसफाई आणि स्वच्छतेचे महत्त्व दर्शविण्याकरिता राजकीय आणि सामाजिक/विचार नेते, सेलिब्रिटी आणि मीडिया हाऊस यांना समाविष्ट करणे. ⦁ लोकांपर्यंत संदेश पोहोचवण्यासाठी आणि सार्वजनिक स्वच्छतागृहे शाश्वत टिकून राहावी म्हणून त्यांनी पैसे देण्यासाठी प्रोत्साहित करण्यासाठी इलेक्ट्रॉनिक, वेब आणि प्रिंटच्या स्वरूपात विस्तृत माध्यम मोहिमा वापरणे. ⦁ तीन आर च्या संकल्पनेचे समर्थन: रिड्यूस (कमी करणे), रियूझ (पुन्हा वापरणे) आणि रिसायकल (पुनर्प्रक्रिया) करणे. ⦁ संवाद हे सुनिश्चित करण्यासाठी की साफसफाईचे काम एक सन्माननीय काम आणि सर्वत्र आदर मिळणारे काम म्हणून त्याकडे पाहिले जाणे आवश्यक आहे. मुख्यमंत्र्यांच्या उप-गटाने एक शैक्षणिक धोरणही तयार केले आहे ज्यामध्ये अनेक महत्त्वाच्या उपाययोजनांचा समावेश आहे: ⦁ पहिलीपासूनच शालेय अभ्यासक्रमात धडा समाविष्ट करून मुलांमध्ये स्वच्छतेचा प्रघात विकसित करणे. ⦁ साफसफाई आणि स्वच्छतेबाबत जनजागृती करण्यासाठी प्रत्येक शाळा आणि महाविद्यालयात विद्यार्थ्यांचा एक गट् तयार केली जाऊ शकतो ज्याला ‘स्वच्छता सेनानी’ म्हटले जाईल. ⦁ घन आणि द्रव कचरा व्यवस्थापनाच्या क्षेत्रातील कर्मचाऱ्यांना प्रशिक्षण देण्यासाठी राज्य आयटीआय आणि पॉलिटेक्निक/कॉलेजमध्ये कौशल्य विकास अभ्यासक्रम/पदविका अभ्यासक्रम सुरू केला जाऊ शकतो. ⦁ पदवीपूर्व आणि पदव्युत्तर स्तरांवर स्वच्छता आणि कचरा व्यवस्थापनावर लक्ष केंद्रित करून पर्यावरण विज्ञान, सार्वजनिक आरोग्य अभियांत्रिकी आणि महानगरपालिका अभियांत्रिकी वरील विशेष अभ्यासक्रम सुरू केले जाऊ शकतात. ⦁ परदेशी विद्यापीठे/उच्च शैक्षणिक संस्थांसोबतचे संयुक्त संशोधन कार्यक्रम कचरा व्यवस्थापन तंत्रज्ञानावर काम करण्यासाठी ज्ञान आणि क्षमता वाढवतील. आपण खूप भाग्यवान आहोत की भारतात, ब्रँड्सनी देखील स्वच्छता संवादाची जबाबदारी स्वीकारली आहे. हार्पिक सारख्या ब्रॅण्डने, जे लॅव्हेटरी केअर सेगमेंटमध्ये अग्रेसर आहे, त्यांनी विशेषतः चांगल्या टॉयलेटच्या स्वच्छतेच्या सवयी आणि एकूणच स्वच्छतेच्या गरजे संबंधी उत्तम संवाद धोरणे तयार केली आहेत. हार्पिकने नाविन्यपूर्ण, विचारांना चालना देणाऱ्या मोहिमा आणि लोकांपर्यंत पोहोचण्याचे कार्यक्रम तयार करून साफसफाई आणि स्वच्छता चळवळीत पुढाकार घेण्याचे ठरवले. त्यांनी सिसम वर्कशॉप इंडिया सोबत भागीदारी केली आहे, जी एक शैक्षणिक ना-नफा तत्वावरील, लहान मुलांच्या सुरुवातीच्या काळातील विकासाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी, शाळा आणि समाजाद्वारे मुले आणि कुटुंबांमध्ये सकारात्मक स्वच्छता, स्वच्छता ज्ञान आणि वर्तनांना प्रोत्साहन देण्यासाठी, संपूर्ण भारतातील 17.5 दशलक्ष मुलांशी जोडलेले आहे. याशिवाय, याआधी त्यांनी प्रौढांना उद्देशून संदेश देण्याचे काम केलेलेच आहे. हार्पिकने लहान मुलांसाठी प्रोग्रॅमिंग तयार करण्यासोबतच, लहान मुलांमध्ये जागरूकता निर्माण करण्यासाठी आणि “स्वच्छता चॅम्पियन्स” म्हणून विकसित करण्यासाठी आणि ओळख निर्माण करण्यासाठी, लहान मुलांमध्ये आरोग्यपूर्ण स्वच्छतागृह आणि स्नानगृहांच्या सवयींना बळकटी देण्यासाठी एक कार्यक्रमही केला. हे उपक्रम न्यूज18 सह मोठ्या मोहिमेचा एक भाग आहेत, हार्पिक मिशन स्वच्छता और पानी. मिशन स्वच्छता और पानी ही एक चळवळ आहे जी सर्वसमावेशक स्वच्छतागृहांचे समर्थन करते जिथे प्रत्येकाला स्वच्छ शौचालये उपलब्ध असतील. हे सर्व लिंग, क्षमता, जाती आणि वर्ग यांच्यासाठी समानतेचे समर्थन करते आणि स्वच्छ शौचालये ही एक सामायिक जबाबदारी असल्याचे ठामपणे मानते. या मोहिमेचा एक भाग म्हणून, त्यांनी चांगल्या स्वच्छता पद्धतींवर चर्चा करण्यासाठी अनेक शाळांमध्ये कार्यशाळा आयोजित केल्या आहेत आणि या साध्या पद्धती त्यांच्या स्वतःच्या आणि त्यांच्या कुटुंबियांच्या आयुष्यात (निरोगी!) वर्षे वाढवू शकतात. याला स्वच्छता की पाठशाळा असे नाव देण्यात आले आणि मुख्य संदेश जास्त प्रसारित करण्यास मदत करण्यासाठी सेलिब्रिटींना देखील यात सहभागी करून घेतले आहे. एक स्वच्छतापूर्ण इकोसिस्टम तयार करणे सांस्कृतिकदृष्ट्या, आपण अजूनही स्वच्छतेच्या कामाला ‘घाणेरडे काम’ म्हणून पाहतो आणि असे नाव ठेवणे दुर्दैवाने स्वच्छता कामगारांपर्यंत पोहोचते. एक समाज म्हणून आपल्याला अधिक स्वच्छता कर्मचाऱ्यांची गरज आहे. पण ज्या व्यवसायात खूप कमी लाभ आणि इतका भेदभाव आहे अशा व्यवसायाकडे आपण लोकांना आकर्षित करू शकतो का? प्रयागराज येथे 2019 च्या कुंभमेळ्यात, अभूतपूर्व अनपेक्षित कृती करून पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी पाच स्वच्छता कर्मचाऱ्यांचे पाय धुतले, त्यांना कर्मयोगी म्हणून गौरवले आणि त्यांच्या सेवेबद्दल कृतज्ञता व्यक्त केली. या प्रतिकात्मक कृतीने संपूर्ण राष्ट्राला एक शक्तिशाली संदेश दिला की स्वच्छता कर्मचारी हे समाजाचा एक आवश्यक भाग आहेत आणि त्यांच्या कार्याला नवाजणे आणि आदर करणे आवश्यक आहे. या विलक्षण कृतीच्या तीन वर्षांपूर्वी, हार्पिकने हार्पिक वर्ल्ड टॉयलेट कॉलेजेसच्या निर्मितीद्वारे समस्येकडे बघण्याचा वेगळा दृष्टिकोन स्वीकारला. 2016 मध्‍ये सर्वप्रथम स्‍थापन केलेले, हे स्वच्छतागृह महाविद्यालय हाताने सफाई करणाऱ्या कामगारांचे जीवनमान सुधारण्‍यासाठी काम करते आणि त्यांच्या पुनर्वसनाद्वारे त्यांना उपजीविकेच्‍या प्रतिष्ठित पर्यायांशी जोडून घेते. स्वच्छता कामगारांना त्यांचे हक्क, आरोग्य धोके, तंत्रज्ञानाचा वापर आणि पर्यायी उपजीविकेची कौशल्ये याविषयी शिक्षित करून त्यांचे जीवन उन्नत करण्याच्या उद्देशाने हे महाविद्यालय ज्ञानाची देवाणघेवाण करण्याचे व्यासपीठ म्हणून काम करते. महाविद्यालयाकडून प्रशिक्षित कामगारांना विविध संस्थांद्वारे नियुक्त केले जाते. ऋषिकेशमध्ये संकल्पनेचा यशस्वी पुरावा मिळाल्यानंतर, हार्पिक, जागरण पहेल आणि महाराष्ट्र सरकार यांच्या भागीदारीत महाराष्ट्र, औरंगाबाद येथे जागतिक शौचालय महाविद्यालये सुरू झाली आहेत. नुकत्याच झालेल्या मिशन स्वच्छता और पानी कार्यक्रमात डॉ. सुरभी सिंग यांनी निरीक्षण नोंदविल्याप्रमाणे, हार्पिकच्या वर्ल्ड टॉयलेट कॉलेजेसची निर्मिती संपूर्ण व्यवसायाला उन्नत करते - यापुढे त्याला अकुशल, घाणेरडे काम म्हणून पाहिले जाणार नाही. आता विशिष्ट कौशल्ये आणि प्रशिक्षण आवश्यक असलेला एक व्यवसाय म्हणून याकडे पाहिले जाईल; आणि स्वच्छता कामगारांना अत्यावश्यक सेवा बजावणारे प्रशिक्षित, कुशल व्यावसायिक म्हणून पाहिले जाईल. स्वच्छ, सर्वसमावेशक शौचालये सर्वांना मदत करतात माणसं अनेक लिंग असलेली असतात, फक्त स्त्री आणि पुरुषच नाही. जसजसे आपण ते सत्य ओळखणे, बळकट करणे आणि स्वीकारणे चालू ठेऊ, तसतसे आपण आपला समाज अधिक समतावादी दिशेने वळवत राहू, जिथे सर्वांसाठी आदर, स्वीकृती आणि सुरक्षितता दिली जात असेल. सर्वसमावेशक स्वच्छतागृह हा त्या चळवळीचा एक छोटा, पण महत्त्वाचा भाग आहे. मिशन स्वच्छता और पानी, हार्पिक आणि न्यूज18 यांच्यातील एक उल्लेखनीय सहकार्य, स्वच्छतागृहांचे महत्त्व ओळखते, त्यांना केवळ कार्यभाग साधण्याची जागा म्हणून पाहत नाही तर सुरक्षिततेचे आणि उपेक्षितांसाठी स्वीकृतीचे बीकन म्हणून पाहिले जाते. स्वच्छ आणि सर्वसमावेशक स्वच्छतागृहे आपल्या सर्वांना बिनशर्त सामावून घेणार्‍या आणि सक्षम बनविणार्‍या समाजाला चालना देण्यासाठी अत्यावश्यक आहेत या दृढ विश्वासावर हे विशेष मिशन उभे केले गेले आहे. अटूट समर्पणासह, हार्पिक आणि न्यूज18 सक्रियपणे LGBTQ+ समाजाचा समावेश करतात आणि त्यांना समर्थन देतात, प्रत्येक व्यक्ती सुरक्षित आणि स्वीकारार्ह ठिकाण वापरण्यास पात्र आहे, जिथे त्यांचा सन्मान राखला जाईल आणि त्यांची उपस्थिती स्वागतार्ह असेल असा संदेश दिला जातो. त्या दृष्टिकोनाने पाहिले तर, LGBTQ+ अधिकार हे आपले हक्क आहेत. ते आपले मित्र, आपले कुटुंब, आपले सहकारी आणि इतर प्रत्येकासाठी हवे असलेले अधिकार आहेत: अस्तित्वाचा अधिकार, नोंद घेतली जाण्याचा अधिकार, स्वीकारण्याचा अधिकार आणि सुरक्षित राहण्याचा अधिकार. ही गोष्ट कोणाला नको असेल? आपल्याला ते कोणासाठी नको असेल? या राष्ट्रीय संवादात तुम्ही कसा भाग घेऊ शकता याबद्दल अधिक जाणून घेण्यासाठी, आमच्यासोबत येथे सामील व्हा.