Explainer : भारतीय नोटांवरच्या फोटोवरून वाद, पण कायदा काय सांगतो? निर्णयाचा अधिकार कुणाला?

नवी दिल्ली, 27 ऑक्टोबर : दिल्लीचे मुख्यमंत्री अरविंद केजरीवाल यांनी भारतीय चलनी नोटांवर गणपती आणि देवी लक्ष्मीचे चित्र छापण्याची मागणी केल्यानंतर देशाच्या राजकारणात मोठी खळबळ उडाली आहे. त्यांच्या या वक्तव्यानंतर विरोधकांच्याही प्रतिक्रिया येत आहेत. मात्र, या नव्या वादाला तोंड फुटल्यानंतर भारतीय भारतीय चलनावर फोटो छापण्याबाबत देशात काय काय नियम आहेत आणि त्याचा निर्णय कोण घेतो, याबाबत जाणून घ्या.

देशात सर्व प्रकारच्या नोटा छापण्याचा निर्णय आरबीआय घेते. पण त्याला केंद्र सरकारची संमतीही असते. नोटेप्रमाणेच त्यावर कोणताही फोटो छापला जाईल, असा निर्णयही रिझर्व्ह बँक आणि केंद्र सरकारच्या संयुक्त समितीने घेतला आहे. रिझर्व्ह बँकेच्या कायद्यात नोटेवर छायाचित्र छापण्याबाबत कायदा करण्यात आला आहे, असे या संदर्भात कमोडिटी तज्ज्ञ अजय केडिया सांगतात.

याबाबतचा नियम काय म्हणतो -

माहितीच्या अधिकारात मागवलेल्या माहितीत रिझर्व्ह बँकेने म्हटले आहे की, आरबीआय कायदा 1934 च्या कलम 25 अंतर्गत, केंद्रीय बँक आणि केंद्र सरकार मिळून नोट आणि तिचे चित्र छापण्याचा निर्णय घेतात. त्यात काही बदल करायचे असले तरी त्यावर दोघांचे संयुक्त पॅनेल निर्णय घेते. मात्र, नोटेवर चित्र छापण्याचा निर्णय हा नियमांपेक्षा राजकीय हेतूने प्रेरित असून त्यात केंद्र सरकारचाच हस्तक्षेप अधिक आहे.

नोटेवरून गांधीजींचा फोटो काढणे सोपे? -

भारतीय चलनातून राष्ट्रपिता महात्मा गांधी यांचे चित्र हटवण्याची भाषा करण्याची ही पहिलीच वेळ नाही. यापूर्वी 2016 मध्ये मोदी सरकारने महात्मा गांधींच्या चित्राच्या जागी डॉ. भीमराव आंबेडकर यांचे चित्र लावण्याचे म्हटले होते. मात्र, नंतर हा निर्णय पुढे ढकलण्यात आला.

2022 च्या जूनमध्ये देखील आरबीआयने नोटेवर गांधीजींच्या चित्रासह डॉ. भीमराव आंबेडकर आणि डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम यांचा वॉटरमार्क लावण्याबाबत बोलले होते. यासाठी आयआयटी दिल्लीलाही डिझाइन तयार करण्यास सांगितले आहे. 2017 मध्ये स्थापन करण्यात आलेल्या आरबीआयच्या एका समितीने नोटेवर गांधीजींच्या चित्राशिवाय इतर सुरक्षा चिन्हे लावण्याबाबतही म्हटले होते. तसेच याबाबत समितीने 2020 मध्ये आपला अहवालही सादर केला आहे.

हेही वाचा - सरकारी 2 बँका देत आहेत सर्वोत्तम रिटर्न, फक्त 'या' योजनेत गुंतवा पैसे

गांधीजींच्या आधी कोणाचे चित्र होते?

भारतीय नोटांवर गांधीजींचे चित्र छापण्याची प्रक्रिया सन 1966 पासून सुरू झाली. यापूर्वी नोटांवर राष्ट्रीय चिन्ह अशोक स्तंभ छापले जात होते. या चित्राशिवाय रॉयल बेंगाल टायगर्स, आर्यभट्ट सॅटेलाइट, खेती, शालीमार गार्डन अशी चित्रेही नोटेवर छापण्यात आली आहेत. याशिवाय 20 रुपयांच्या नोटेवर कोणार्क मंदिर, 1000 रुपयांच्या नोटेवर बृहदीश्वर मंदिर आणि 5000 रुपयांच्या नोटेवर गेटवे ऑफ इंडियाचे चित्र छापण्यात आले.

गांधीजींचे खरे चित्र आहे -

तुम्हाला हे जाणून आश्चर्य वाटेल की भारतीय चलनावर छापलेला गांधीजींचा फोटो हा पोर्ट्रेट/व्यंगचित्र नसून ते राष्ट्रपिता महात्मा गांधी यांचे खरे चित्र आहे. नोटेवर दिसणारे हे चित्र 1946 मध्ये राष्ट्रपती भवनासमोर घेतले होते, तेव्हा ते व्हाईसरॉयचे निवासस्थान होते. देशातील नाशिक, देवास, म्हैसूर आणि सालबोनी येथे नोटांची छपाई केली जाते. 100 रुपयांच्या नोटेवर पहिल्यांदाच महात्मा गांधींचा फोटो छापण्यात आला.