IPL चे ऑक्शन पाहिलं; पण लिलावाचा रंजक इतिहास माहितीय का? पूर्वी महिला..

मुंबई, 24 डिसेंबर : यंदा इंडियन प्रीमियर लीग अर्थात आयपीएलसाठी खेळाडूंचा लिलाव होताना पाहून क्रीडा चाहत्यांना आनंद झाला. दुसऱ्या दिवसापर्यंत क्रिकेटचे चाहते याबद्दल चर्चा करत राहिले. अशा स्थितीत लिलाव कधी आणि कसा सुरू झाला? असा प्रश्न तुमच्या मनात आला असेल. त्याच्या शोधात अनेक मनोरंजक तथ्ये समोर आली. वास्तविक, संस्कृतमधील त्याच्या समतुल्य शब्दाचा शोध अनेक विद्वानांशी चर्चा करूनही अपूर्ण राहिला. जाणकारांशी चर्चा केल्यावर असे दिसते की, जुन्या भारतीय समाजात लिलावाची प्रथा अस्तित्वात नसावी. ज्ञानाने किंवा बळजबरीने इतरांच्या मालकीच्या एखाद्या गोष्टीवर हक्क मिळवण्याच्या कथा आहेत, पण एखादी वस्तू किंवा व्यक्ती विकत घेण्यासाठी मिळालेल्या किंमतीपेक्षा जास्त किंमत देऊन विकत घेतल्याची कथा नाही. म्हणजे अगदी प्राचीन भारतीय समाजात तो आजच्या स्वरूपात नसावा.

ऑक्शन म्हणजे लिलाव

जर आपण जगाबद्दल बोललो तर, ख्रिस्ताच्या सुमारे 500 वर्षांपूर्वी बॅबिलोनमध्ये लिलावाचा उल्लेख आहे. त्यावेळी लोक अशा प्रकारे महिलांना विकत घेऊन त्यांच्याशी लग्न करत होते. रोमन सभ्यतेतही लिलाव प्रचलित आहे. रोमन साम्राज्य वेगवेगळ्या कारणांसाठी लोकांच्या मालमत्तेचा लिलाव करून राज्यासाठी पैसा गोळा करत असे. ही प्रणाली शिक्षा म्हणूनही वापरली जात होती. लिलावासाठी ऑक्शन हा इंग्रजी शब्द अॅक्टस या लॅटिन शब्दापासून बनला आहे असे मानले जाते. अॅक्टसचा अर्थ 'वाढत्या क्रमाने' असा आहे. सर्वसाधारणपणे, लिलावात वाढत्या क्रमाने किंमत घेतली जाते, या अर्थाने ते तर्कसंगत देखील वाटते.

रोममधील सैनिक युद्धात जिंकलेल्या वस्तू अॅट्रियम ऑक्शनेरियममध्ये विकायचे असाही उल्लेख आहे. साहजिकच खरेदीदार आणि विक्रेता यांच्यात सौदेबाजी झाली असावी. याला लिलावाचा एक प्रकार देखील म्हणतात.

वाचा - IPL Auction : निवृत्तीआधी धोनीचा मास्टरस्ट्रोक, लिलावातच निवडला चेन्नईचा कॅप्टन

लिलाव हा शब्द कसा आला

लिलाव या शब्दाला फारसी-उर्दूमधूनच हिंदीत स्थान मिळाले आहे. शब्दांच्या व्युत्पत्तीवर काम करणारे आणि जर्नी ऑफ वर्ड्स या पुस्तकाचे लेखक ज्येष्ठ पत्रकार अजित बडनेरकर म्हणतात – 'मूळ शब्द अल इल्मी होता. अरबी भाषेत बोलण्याच्या सोयीनुसार तो लीलाम असा झाला. ल ची अनुपस्थिती हा एक अतिशय नैसर्गिक बदल आहे.'' ते असेही म्हणतात की मराठीत त्याला लीलाव म्हणतात. खरंतर बिहार आणि उत्तर प्रदेशच्या पूर्वेकडील भागातही लिलाव ऐकायला मिळतं.

वाद टाळण्याचा पर्याय

आदिम युगात असे अनेक प्रसंग आले असतील ज्यामध्ये समूहातील अनेकांनी एकाच गोष्टीवर हक्क सांगितला असेल. त्यासाठी संघर्ष केला असावा. हे टाळण्यासाठी सुज्ञ लोकांनी ठरवले आहे की जो जास्त पैसे देईल त्याच्याकडे ती वस्तू किंवा व्यक्ती असेल. व्यक्तीचा उल्लेख वारंवार केला जातो. कारण, सर्वप्रथम पुरुषांनी स्त्रियांसाठी वाद घातले असतील. यात लिलावाचा उल्लेखही येतो. गुलामांच्या विक्रीबद्दल तर सर्वांना माहिती आहे.

भारतात लिलाव

असे म्हटले जाते की भारतातील बौद्ध काळात मृत बौद्धांची मालमत्ता सर्वाधिक बोली लावणाऱ्याला सुपूर्द करण्यात आली होती. यातून मठांना उत्पन्न मिळत असे. वास्तविक, आधुनिक लिलाव हे ब्रिटिशांच्या काळात किंवा त्यापूर्वीच्या राज्यव्यवस्थेचे उत्पादन असल्याचे दिसते. अफूसारख्या मौल्यवान पिकांच्या लिलावाची इंग्रजांनी खास व्यवस्था केली, नंतर ती चहा वगैरेपर्यंत पोहोचली जी आजही प्रचलित आहे.