Space | अंतराळावर नेमकं कोणाचं वर्चस्व? रशिया-युक्रेन युद्धामुळे अख्ख्या जगावर संकट?

नवी दिल्ली, 17 मार्च : रशिया-युक्रेन युद्धामुळे (Russia Ukraine War) जगामध्ये शीतयुद्धापेक्षाही अधिक तणाव पसरलेला दिसत आहे. हे युद्ध आता जमिनीपुरते मर्यादित राहिलेले नाही. मुत्सद्देगिरी शिखरावर आहे, दोन्ही बाजूंनी दावे-प्रतिदाव्यांना ऊत आला आहे. या युद्धाची थिणगी अवकाशातही जाणार असल्याचे दिसते. रशिया आणि अमेरिका यांच्यात थेट लष्करी संघर्ष होत नसला तरी अमेरिकेने रशियावर लादलेल्या निर्बंधांचा परिणाम रशियाच्या अंतराळ कार्यक्रमावर होणार आहे. आता हे दोघेही आमनेसामने आल्याने, अशा स्थितीत अवकाशावर कोणाचं राज्य असेल? (Who Rules Space) असा प्रश्नही निर्माण होऊ लागला आहे. एकमेकांवर बंधने रशियाचे लष्करी आधुनिकीकरण थांबवणे हा अमेरिकेकडून निर्बंध लादण्याचा उद्देश आहे. या निर्बंधांचा केवळ रशियाच्या अंतराळ कार्यक्रमावर परिणाम होणार नाही, तर प्रत्युत्तर म्हणून रशियानेही काही अमेरिकन कंपन्यांना रॉकेट इंजिन आणि रॉकेट इंधन विकण्यावर आपल्या वतीने निर्बंध लादून बंदी घातली आहे. अंतराळ सहकार्याचा अंत या घटनांनंतर रशियाने तीन दशक जुन्या आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकाच्या बोर्डातून माघार घेण्याच्या संकेताने आणखी प्रश्न निर्माण केले आहेत. यूएस स्पेस एजन्सी नासा म्हणते की अंतराळ प्रकरणांमध्ये देश अचानक माघार घेऊ शकत नाहीत किंवा वेगळे होण्याचा निर्णय घेऊ शकत नाहीत. या संघर्षात रशियाने आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकापासून वेगळे होण्याचा निर्णय घेतल्यास काय होईल, असा प्रश्नही उपस्थित केला जात आहे. अंतराळात खूप वेगळी परिस्थिती अवकाशात पृथ्वीसारखी परिस्थिती नाही. इथे फिरणे म्हणजे जमिनीवर चालणे किंवा वातावरणात उडणे देखील नाही. अंतराळ संशोधन हे मानवासाठी खूप कठीण आव्हान आहे. सध्या कोणताही देश अंतराळावर दावा करण्याच्या स्थितीत नाही. याचं मोठं कारण म्हणजे महासत्तांनीही अवकाशाच्या बाबतीत इतर देशांच्या सहकार्याची खात्री द्यायला सुरुवात केली आहे. Kalpana Chawla : कल्पना चावलाबद्दलच्या 'या' गोष्टी तुम्हाला माहीत आहेत का? 1958 पासून सहकार्य शीतयुद्धाच्या काळात बाह्य अवकाश करार झाला होता. तेव्हापासून, युनायटेड नेशन्स ऑफ आऊटर स्पेस अफेयर्स हे पृथ्वीच्या बाहेरील घडामोडींवर देखरेख करत आहे. हे 1958 मध्ये बाह्य जागेच्या शांततापूर्ण वापराच्या समितीसाठी एक विशेषज्ञ युनिट म्हणून तयार केले गेले. या यूएन संस्थेचे कार्यालय व्हिएन्ना येथे तयार करण्यात आले जेव्हा सोव्हिएत युनियनने स्पुतनिक-1 हे पहिले अंतराळ यान प्रक्षेपित केले होते. अंतराळ करार 1967 मध्ये सुरू झाले आऊटर स्पेस ट्रीटी औपचारिकपणे 1967 मध्ये अवकाशातील घडामोडी आणि बाह्य अवकाशाच्या वापरावर नजर ठेवण्यासाठी देशांदरम्यान अस्तित्वात आली. या आधारावर आंतरराष्ट्रीय अवकाश कायद्याची मूलभूत चौकट तयार करण्यात आली. सुरुवातीला रशिया, अमेरिका आणि ब्रिटनने त्यावर स्वाक्षरी केली होती. यानंतर 1984 पर्यंत अंतराळाशी संबंधित पाच बहुपक्षीय करार झाले. हा आहे मुख्य कायदेशीर नियम सध्या अंतराळ कायद्यांतर्गत अनेक नियम आहेत. यामध्ये बाह्य अवकाशात चालणाऱ्या उपक्रमांचा उपयोग मानव कल्याणासाठीच केला जाईल. यासोबतच अवकाश हा सर्व देशांसह सर्व मानवजातीचा प्रांत असेल याचीही खात्री केली जाईल. त्याचा वापर सर्वांसाठी विनामूल्य असेल आणि अंतराळावर कोणत्याही एका देशाचे सार्वभौमत्व राहणार नाही. असे अनेक समान नियम आहेत जे अंतराळ, चंद्र आणि इतर खगोलीय पिंडांवर मानवी घडामोडींना लागू होतात. जे मुळात कोणत्याही एका देशाचे वर्चस्व नाकारतात. पण काही काळापासून सुरू असलेल्या शीतयुद्धाप्रमाणेच अवकाशाची स्पर्धाही धोकादायक मानली जात होती. अमेरिकेच्या नासाच्या आर्टेमिस कराराने या स्पर्धेतील आगीत तेल ओतले आणि चीन आणि रशियाला नासाच्या विरोधात उभे केले. चीनचा कार्यक्रम आधीच अंतराळात आपले वर्चस्व वाढवण्याचा प्रयत्न मानले जात आहेत. सध्याच्या युद्धात रशिया आणि अमेरिका यांच्यातील संघर्षाची वाढ ही अंतराळासाठी फक्त वाईट बातमी आणेल.