रशियाने ISS खाली पाडण्याची दिलेली धमकी किती महत्वाची? अमेरिका झुकेल का? जाणून घ्या 5 पॉईंटमध्ये

नवी दिल्ली, 28 फेब्रुवारी : युक्रेनवर रशियाचा हल्ला (Russia Attack on Ukraine) सुरूच आहे. अजूनतरी त्याला युक्रेन पूर्णपणे ताब्यात घेता आलेले नाही. दरम्यान, अमेरिका रशियावर अशा कठोर आर्थिक निर्बंधांची व्यवस्था करत आहे, त्यामुळे त्यांच्या अडचणी वाढल्या आहेत. या पार्श्वभूमीवर रशियन स्पेस एजन्सी रोसकॉसमॉसचे प्रमुख दिमित्री रोगोझिन (Roscosmos Chief Dmitry Rogozin) यांनी आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानक (ISS) खाली पाडण्याची धमकी दिली आहे यावरून या निर्बंधांचे गांभीर्य लक्षात येते. यामुळे जगभरातील देशांमध्ये चिंतेचे वातावरण आहे. त्यामुळे हे समजून घेणे आवश्यक आहे, की आयएसएसमध्ये (ISS) असे काय आहे? रशियाची त्यात काय भूमिका आहे? रशियाच्या धमकीने जगभरात अनेक देश का चिंतीत आहे? अमेरिका या धोक्यापुढे झुकू शकते का? या प्रश्नांशी संबंधित पैलू जाणून घेण्याचा प्रयत्न करूया. रॉसकॉसमॉसचे प्रमुख काय म्हणाले? रशियाच्या स्पेस एजन्सी रोसकॉसमॉसचे (Russian Space Agency Roscosmos) प्रमुख दिमित्री रोगोझिन यांनी गुरुवारी अमेरिकेच्या निर्बंधांच्या पुढील टप्प्याची घोषणा केल्यानंतर ट्विट केले. त्यात म्हटले होते, ‘जर तुम्ही आमच्या (रशिया) सहकार्यात अडथळा आणलात, तर ISS कोसळण्यापासून कोण वाचवेल? आयएसएस अमेरिका किंवा रशियामध्ये कुठेही अनियंत्रितपणे पडू शकते. हा 500 टनाची रचना भारत किंवा चीनमध्ये पडू शकते. तुम्हाला अशा कोणत्याही भीतीने त्यांना घाबरवायचे आहे का? लक्षात ठेवा, आयएसएस रशियावरून जात नाही. त्यामुळे संपूर्ण धोका तुमच्यावर आहे. तुम्ही यासाठी तयार आहात का?’ यावेळी निर्बंधांमुळे रशिया का चिडला आहे? रशियावर (Russia) अमेरिकेच्या निर्बंधांचा मुद्दा नवीन नाही. 2014 मध्ये जेव्हा युक्रेनच्या (Ukraine) क्रिमियावर रशियाने हल्ला करून त्यावर कब्जा केला होता, तेव्हाही अमेरिकेने त्यावर आर्थिक निर्बंध लादले होते. असे असूनही, रशियाने आंतरराष्ट्रीय अंतराळ कार्यक्रमात सहकार्य करणे सुरूच ठेवले. कारण त्या आर्थिक निर्बंधांचा त्यांच्या देशावर फारसा परिणाम झाला नाही. मात्र, यावेळी अमेरिकेने जागतिक स्तरावर रशियाला संगणक चिपसारख्या अत्यंत महत्त्वाच्या वस्तूचा पुरवठाही बंद केला आहे. वास्तविक, अमेरिकन कंपन्यांकडे चिप्स आणि सेमीकंडक्टरच्या डिझाइनशी संबंधित जगातील सर्वाधिक पेटंट आहेत. म्हणजेच संगणक चिप्स बनवणाऱ्या जगातील सर्व कंपन्या या बाबतीत अमेरिकन कंपन्यांवर अवलंबून आहेत. या संगणक चिप्स कार, स्मार्टफोन, क्षेपणास्त्र, उपग्रह इत्यादी अनेक गोष्टींमध्ये वापरल्या जातात. मात्र, अमेरिकेच्या निर्बंधांमुळे रशियाला या कॉम्प्युटर चिप्सचा पुरवठा तर प्रभावित झालाच पण मोठ्या प्रमाणावर विस्कळीत होऊ लागला आहे. यामुळे तो संतापला आहे.

सांकेतिक फोटो

ISS म्हणजे काय आणि ते काय करते? ISS म्हणजे इंटरनॅशनल स्पेस स्टेशन (ISS). हा अवकाशातील सर्वात मोठा उपग्रह आहे आणि पृथ्वीच्या निम्न कक्षेत सतत फिरत असतो. हे अमेरिका, रशिया, जपान आणि युरोपातील इतर देशांच्या सहकार्याने चालवले जात आहे. यामध्ये काही अंतराळवीर ठराविक काळासाठी राहतात. हे 20 नोव्हेंबर 1998 रोजी लाँच केले गेले. प्रथमच 31 ऑक्टोबर 2000 रोजी अंतराळवीरांना दीर्घ मुक्कामासाठी पाठवण्यात आले. तेव्हापासून ते सातत्याने कार्यरत आहे. ही एक अंतराळ प्रयोगशाळा आहे. याद्वारे खगोलशास्त्र, जीवशास्त्र, हवामानशास्त्र, भौतिक विज्ञान इत्यादी क्षेत्रात संशोधन व अभ्यास केला जात आहे. या संशोधन अभ्यासाच्या निष्कर्षांचा संपूर्ण जगाला फायदा होतो. ते सुमारे 95 मिनिटांत पृथ्वीची एक परिक्रमा पूर्ण करते. हे एका दिवसात सुमारे 15.5 आवर्तन पूर्ण करते. दुर्बिणीच्या मदतीशिवाय पृथ्वीवरून दिसणारा हा बहुधा एकमेव उपग्रह आहे. युक्रेनला वाचवण्यासाठी कोणीही येणार नाही, याचा अंदाज पुतीन यांना होता का? यात रशियाची भूमिका किती महत्त्वाची आहे? ISS दोन भागात विभागलेले आहे. त्यातला मोठा भाग एकटा रशिया चालवतो. यात 6 मॉड्यूल्स आहेत. याला रशियन ऑर्बिटल सेगमेंट (ROS) म्हणतात. यानंतर, उर्वरित भाग अमेरिकेच्या नेतृत्वाखाली इतर देश चालवतात. या भागाला यूएस ऑर्बिटल सेगमेंट (USOS) म्हणतात. या भागात 10 मॉड्यूल्स आहेत. त्यांच्या ऑपरेशनची जबाबदारी यूएस 76.6% च्या वाट्यामध्ये आहे. तर 12.8% जपानचे, 8.3% युरोपचे, 2.2% कॅनडाचे आहेत. पण आयएसएसला खेचण्याचे (Propulsion) काम रशियन मालवाहू अंतराळयानाने (Spaceship) केले आहे. म्हणजेच ‘आयएसएसचे इंजिन’ रशियाचे आहे. एवढेच नाही तर सर्व अंतराळवीरांना नेण्याचे कामही बहुतांशी रशियन प्रक्षेपण केंद्रातून केले जाते. रशियाने कझाकस्तानमधील बायकोनूर (Baikonur) कॉस्मोड्रोम भाड्याने घेतले आहे. येथून प्रथमच आयएसएसचे प्रक्षेपण करण्यात आले. त्यानंतर अंतराळवीरांना तेथे पाठवण्याचे कामही याच ठिकाणाहून केले जात आहे. नुकतेच मार्च-2021 रोजी, यूएस आणि रशियन अंतराळवीरांचा एक नवीन गट रशियाच्या सोयुझ अंतराळयानातून ISS साठी रवाना झाला. हे पथक 30 मार्च रोजी परतणार आहे.

Russia Ukraine War | युक्रेनवर रशियाचा हल्ला चीनसाठी चांगली बातमी का नाही?

रशियाची धमकी अमेरिकेला झुकवू शकते का? वास्तविक, आयएसएसची कल्पना अमेरिकेनेच केली होती. ही गोष्ट 1984 च्या आसपासची आहे. रशियाच्या नेतृत्वाखालील सोव्हिएत युनियन (USSR) तेव्हा कोसळण्याच्या मार्गावर होते. त्यानंतर अमेरिकेचे तत्कालीन राष्ट्राध्यक्ष रोनाल्ड रेगन (US President Ronald Reagan) यांच्या सरकारने ‘फ्रीडम’च्या नावाने स्पेस स्टेशनची योजना आखली. ही योजना नंतर आयएसएसच्या रूपात प्रत्यक्षात आली. अमेरिकेचे विद्यमान अध्यक्ष ज्यो बायडेन हेही संवेदनशील आहेत. त्यांनी अलीकडेच जाहीर केले की अमेरिकेला किमान 2030 पर्यंत ISS कार्यरत ठेवायचे आहे. रशियाच्या मदतीशिवाय हे शक्य नाही. त्याचबरोबर 2024 पर्यंत ISS चालवण्याचा रशियाचा मानस आहे. यानंतर त्याला वेगळे स्पेस स्टेशन उभारायचे आहे. अशा परिस्थितीत आता अमेरिकाही रशियाकडे शांततापूर्ण चर्चेसाठी हात पुढे करेल आणि सामंजस्याचा मार्ग काढेल, अशी शक्यता आहे.

• Follow us on