#कायद्याचंबोला : अशा प्रकरणात हक्कसोड पत्र होतं रद्द; रिलीझ डीड करताना काय काळजी घ्यावी

रिलीझ डीड म्हणजे आपले हक्क सोडून देणे. हे बहुतेक मालमत्ता प्रकरणांमध्ये वापरले जाते. त्याची विशेष तरतूद कायद्यात करण्यात आली आहे. एखाद्या व्यक्तीला वारस म्हणून मिळालेल्या मालमत्तेच्या संदर्भात हक्कसोड केले जाते. कुणाची फसवणूक, कुणाचा छळ, कुणाला मानसिक त्रास, कुणाच्या वैयक्तित आयुष्यात ढवळाढवळ, कुणाच्या हक्कांवर गदा, प्रॉपर्टीचे वाद, कौटुंबिक कलह.. कुठल्याही विषयासंदर्भात कायदा काय सांगतो? शहाण्याने कोर्टाची पायरी चढू नये म्हणतात, पण अनेकांनी ती चढून आपला हक्क मिळवला आहे. या कायद्याच्या गोष्टी सोप्या करून सांगणारी नवी सीरिज #कायद्याचंबोला . कायद्याच्या अभ्यासक वकिलांकडूनच तुम्हाला मिळेल अगदी खात्रीशीर माहिती. तुम्हालाही कुठल्या विषयी कायदेशीर शंका असतील तर Rahul.Punde@nw18.com या मेलवर आम्हाला सांगा.

हक्कसोड कधी केले जाते? हक्कसोड अशा परिस्थितीत केले जाते जेव्हा एखाद्या मालमत्तेचे एकापेक्षा जास्त वारस असतात. कोणत्याही वारसांमध्ये मालमत्तेबाबत कोणताही वाद नसेल, अशा परिस्थितीत एक वारस दुसर्‍या वारसाला रिलीझ डीड करू शकतो. हक्कसोड पत्रात ही मालमत्ता मला वारसा म्हणून मिळाली असून ती मी दुसऱ्यासाठी सोडत आहे, असा उल्लेख केला जातो. अशा प्रकारच्या रिलीझ डीडमध्ये काही रक्कम दिली जाते किंवा विनामूल्य देखील हक्क सोडला जातो. जशी मालमत्ता मिळवण्याचे प्रकार आहेत, त्या फॉर्ममध्ये त्याग करण्याचाही एक प्रकार आहे. त्याग केल्याने कोणत्याही व्यक्तीला कोणत्याही मालमत्तेवर हक्क मिळतो. त्याग हे विक्री करारासारखेच आहे. फरक फक्त इतकाच की हक्कसोड केवळ जवळच्या नातेसंबंधात आणि एकाच मालमत्तेचे दोन्ही वारस असलेल्या व्यक्तींमध्ये केले जाते. एखाद्या मालमत्तेचे दोनच वारस असावेत असे नाही, हे केवळ स्पष्ट करण्याच्या हेतूने सांगितले आहे, कोणत्याही मालमत्तेचे अनेक वारस असू शकतात. हक्कसोड सामान्यतः वडिलोपार्जित मालमत्तेच्या बाबतीत केले जाते, जेथे एकाच मालमत्तेचे अनेक वारस आहेत ज्यांना मालमत्तेचा वारसा मिळाला आहे आणि अशी मालमत्ता त्यांनी खरेदी केलेली नाही. वाचा - वडिलांच्या मृत्यूनंतर सख्खे भाऊ झाले वैरी? वाटणी करताना वाद कसा टाळावा? हक्कसोड कसे तयार करतात? हक्कसोड करण्यासाठी वकिलाची मदत घेतली जाऊ शकते. मात्र, पक्षकार स्वतःही असे डीड करू शकतात, यासाठी कोणतीही सक्ती नाही. अशा रिलीझ डीडची नोंदणी कायद्याच्या कलम 17 अंतर्गत नोंदणी केली जाणे आवश्यक आहे. कारण भारतीय नोंदणी कायद्यानुसार, अशा रिलीझ डीडसाठी नोंदणी आवश्यक आहे. कारण हे रिलीज डीड एखाद्या व्यक्तीला मालमत्तेवर पूर्ण अधिकार देते. कोणतेही रिलीझ डीड केवळ नोटरीच्या साक्षांकनाने तयार करू नये, तर अशा रिलीझ डीडची नोंदणी करणे आवश्यक आहे. या प्रकारच्या रजिस्ट्रेशनवर फारच कमी मुद्रांक शुल्क आकारले जाते आणि ते रजिस्ट्रेशन होते. सामान्यतः लोक या प्रकरणात गिफ्ट डीड करतात आणि त्यांना अधिक मुद्रांक शुल्क भरावे लागते, तर हक्कसोड करताना, मुद्रांक शुल्क कमी असते. हक्कसोडमध्ये सेल डीड, गिफ्ट डीड किंवा मृत्युपत्र सारखेच कायदेशीर शक्ती असते. रिलीझ डीड कोणत्याही व्यक्तीला मालमत्तेचा पूर्ण मालक बनवते. हक्कसोड कोण करू शकतो मालमत्तेत वासर असलेला असा कोणताही व्यक्ती जो वेडा किंवा अल्पवयीन नसेल तो हक्कसोड करू शकतो. एक प्रकारे एखाद्याचा हक्क सोडणे याला वारस म्हणून मिळालेला हक्क सोडणे म्हणतात, म्हणून येथे फक्त वारसच एकमेकांचे हक्क सोडू शकतात. वाचा - घर किंवा जागा लीजवर घ्यावी की रेंटवर? सही करण्यापूर्वी हे धोके लक्षात घ्या काय आहेत फायदे? हक्कसोड करण्याचा फायदा असा आहे की जर पक्षकारांना कोणत्याही एका व्यक्तीला मालमत्ता द्यायची असेल तर ते अत्यंत कमी मुद्रांक शुल्कावर मालमत्ता त्याच्याकडे सोपवतात. त्यानंतर ती व्यक्ती अशा मालमत्तेची एकमेव मालक बनते. त्या मालमत्तेसंबंधात सर्व प्रकारचे अधिकार त्याला प्राप्त होतात. जेव्हा वारस परस्पर सहमत असतील तेव्हाच असा करार केला जाऊ शकतो. कोणत्याही परिस्थितीत, जेव्हा वारसांमध्ये वाद होतात, तेव्हा अशी डीड तयार केली जात नाही. गिफ्ट आणि हक्कसोड यात काय फरक आहे? गिफ्ट आणि हक्कसोड सारखाच दिसतो पण दोघांमध्ये खूप फरक आहे. उदाहरणार्थ, कोणत्याही व्यक्तीद्वारे इतर कोणत्याही व्यक्तीला गिफ्ट दिले जाऊ शकते. तर हक्कसोड त्या व्यक्तीच्या संबंधात केले जाऊ शकते जो कोणत्याही मालमत्तेचा वारस आहे. हक्कसोड कोणत्याही बाहेरच्या व्यक्तीला सोडला जाऊ शकत नाही. दुसरा मोठा फरक म्हणजे गिफ्टच्या बदल्यात पैसे दिले जात नाहीत, तर अधिकार सोडताना पैसे दिले जाऊ शकतात किंवा दिले जाऊ शकत नाहीत. गिफ्टमध्ये मोबदला म्हणून काहीही लिहिले जात नाही. समानता अशी आहे की दोघांची नोंदणी करावी लागते. सामान्यतः लोकांना असे वाटते की हक्कसोडची नोंदणी करणे आवश्यक नाही. प्रत्यक्षात यामध्ये कोणतीही सूट देण्यात आलेली नाही. नोंदणी न केलेला हक्कसोड वैध नाही. वाचा - ..तर मृत्यूपत्रात तुमचं नाव असूनही मिळणार नाही संपत्ती, हे नियम माहितीच हवेत हक्कसोड रद्द केले जाऊ शकते का? नाशिकमध्ये एका प्रकरणात निराधार बहिणीला आमिष दाखवून केलेले हक्कसोड पत्र आई, वडील व वरिष्ठांचा निर्वाह व कल्याण अधिनियम, 2007 या कायद्यातील कलम 23 अन्वये जिल्हाधिकारी तथा जिल्हादंडाधिकारी यांनी रद्द केले आहे. कुटुंबातील जेष्ठ नागरिकांची काळजी घेणे बंधनकारकच असल्याची माहिती जिल्हाधिकारी तथा जिल्हादंडाधिकाऱ्यांनी देत हे हक्कसोड रद्द करण्यात आलं होतं. (कायदे वेळोवेळी बदलत असतात. वरील माहिती ही सध्याच्या कायद्यानुसार आहे. त्यामुळे कोणतीही कायदेशीर कारवाई करण्याअगोदर कायदेतज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा.) (लेखिका कायद्याच्या अभ्यासक असून पुण्यात कायदेशीर सल्लागार आणि पुणे जिल्हा न्यायालयात वकील म्हणूनही कार्यरत आहेत.)

• First Published : November 24, 2022, 9:30 am IST