कोविडमुळे मरण पावलेल्या पारशींच्या धार्मिक अंत्यसंस्कारावर सर्वोच्च न्यायालयाचा आक्षेप का?

जगभरात अंत्यसंस्काराबद्दल असलेल्या धार्मिक मान्यता थक्क करणाऱ्या आहेत. मानवाचा मृत्यू झाल्यानंतर मृतदेहाचं काय करावे? अग्निदाह, विद्युत वाहिनी, पाण्यात सोडणे, दफन करणे, वधस्तं अशा कितीतरी प्रकारे मानवी शरीरावर अंत्यसंस्कार केले जातात. मात्र जगभरातील कोरोना महामारीनंतर या आजाराने मृत्युमुखी पडलेल्यांच्या अंत्यसंस्कारातही बदल झाला आहे. आता अशा मृतांचे अंतिम संस्कार अशा प्रकारे केले जातात की मृत व्यक्तींमधून कोविड संसर्ग पसरण्याचा धोका पूर्णपणे संपुष्टात येतो.

हिंदू, शीख आणि बौद्ध लोक मृतदेह लाकडी चितेवर जाळतात. पण या तिन्ही धर्मात दफन करण्याची परंपराही आहे. हिंदू धर्मात लहान मुलांचे मृतदेह दफन करण्याची परंपरा आहे. अनेक ठिकाणी मृतदेह नदीत सोडण्याचीही प्रथा आहे. परंतु, अलीकडे स्मशानभूमीत मृतदेह इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने जाळण्याची प्रथा झपाट्याने वाढत आहे. या सगळ्यामागे स्पष्ट कारणे आहेत. ज्या काळात जे सहज उपलब्ध होते, तेव्हा धर्माने त्यांना तसे करण्याची परवानगी दिली.

हिंदू धर्मात, दगड किंवा सिमेंटच्या जागेव्यतिरिक्त, मृतदेह जाळण्यासाठी माती देखील वापरली जाते. हा काशीचा मणिकर्णिका घाट आहे, जिथे मृतदेह जाळल्यानंतर त्याची राख गंगेत टाकली जाते. असे केल्याने मृत व्यक्तीच्या आत्म्याला मोक्ष प्राप्त होतो असे मानले जाते. मात्र, हिंदू धर्मात मुले आणि संतांना पवित्र आत्मा म्हणून दफन करण्याची परंपरा आहे.

अशाप्रकारे दफन करण्याची परंपरा ज्यूंनी सुरू केली होती. इस्रायल किंवा पाश्चात्य देशांमध्ये लाकूड आणि आग जाळणे सोपे नाही. यामागे त्यांचे थंड वातावरण आहे. अशा परिस्थितीत त्यांच्या धर्माने मृतदेह दफन करण्याची परवानगी दिली. पण ज्यूंनंतर ही परंपरा ख्रिश्चन धर्माच्या लोकांनी स्वीकारली. भारतातील वैदिक काळात काही संतांनी समाधी घेतल्याचे तथ्यही आहे. मान्यतेमुळे जास्त दफनभूमी झाल्यानंतर त्याचा विचार होऊ लागला.

ज्यू, ख्रिश्चन यांच्यापासून सुरू झालेली दफन परंपरा इस्लाममध्ये सर्वाधिक स्वीकारली गेली. अनुकरणाच्या आधारे ही परंपरा सुरू झाली असल्याने त्यात हवामान किंवा पर्यावरणाचा फारसा हातभार लावला जात नाही.

पारशी लोक मृतदेह जाळत नाहीत, दफनही करत नाहीत किंवा नदीतही सोडत नाहीत. या धर्मात मृत शरीर गिधाडांसाठी उघड्यावर सोडले जाते. यानंतर गिधाडे मृतदेह खात राहतात. मात्र, नंतरच्या काळात गिधाडांची संख्या कमी झाल्याने आता तिथे थडगीही पाहायला मिळतात. बहुतेक ठिकाणी मोठमोठे सौरऊर्जेचे सयंत्र आहेत, जे मृतदेह भस्म करतात.

मृत व्यक्तीचा मृतदेह पारशी (झोरोस्ट्रियन) समुदायाद्वारे "टॉवर ऑफ सायलेन्स" (Tower of Silence) नावाच्या ठिकाणी एका उंच टेकडीवर ठेवला जातो. हा उघडा असतो, जेणेकरून सूर्याच्या किरणांमुळे शरीराचे विघटन होते. गिधाडांना खाण्यासाठी मृतदेहाला सोडले जाते. हा मुंबईतील टॉवर ऑफ सायलेन्स आहे, जिथे टॉवरच्या वरच्या भागात उघड्यावर मृतदेह ठेवून गिधाडांना आमंत्रित केले जाते. 'टॉवर ऑफ सायलेन्स' याला पारशी लोकांची स्मशानभूमी म्हणतात. हे गोलाकार पोकळ इमारतीच्या स्वरूपात आहे.

टॉवर ऑफ सायलेन्स भारतातील मुंबईच्या मलबार हिलवर आहे. मलबार हिल्स हे मुंबईतील सर्वात उच्चभ्रू भाग आहे. चारही बाजूंनी घनदाट जंगलाने वेढलेला आहे. ही वास्तू 19व्या शतकात बांधली गेली असे म्हणतात. टॉवर ऑफ सायलेन्समध्ये एकच लोखंडी दरवाजा आहे. टॉवरचा वरचा भाग मोकळा राहतो, जिथे मृतदेह ठेवले जातात.

पारशी धर्माला भारताबाहेर झोरोस्ट्रियन धर्म म्हणतात. गेल्या सुमारे तीन हजार वर्षांपासून झोरोस्ट्रियन धर्माचे लोक दोखमेनाशिनी या नावाने अंत्यसंस्कार करण्याची परंपरा पाळत आहेत. ही परंपरा चालवण्यासाठी हे लोक पूर्णपणे गिधाडांवर अवलंबून आहेत. कारण गिधाडेच मृत शरीराला आपले खाद्य बनवतात. पारशी लोक पृथ्वी, पाणी आणि अग्नी यांना अत्यंत पवित्र मानतात, त्यामुळे समाजात एखाद्या व्यक्तीचा मृत्यू झाला की, त्याचे शरीर या तिघांच्या हाती दिले जात नाही. त्याऐवजी मृतदेह आकाशाकडे सोपवला जातो. याबाबत सर्वोच्च न्यायालयाचे मत आहे की, ज्या प्रकारे मृतदेह उघड्यावर टाकले जातात, ते पाहता या मृतदेहाच्या संपर्कात आलेला कोणताही प्राणी किंवा पक्षी कोरोना विषाणू पसरवू शकतो.

मृत्यूनंतरचे जीवन या तत्त्वज्ञानावर बराच काळ विश्वास होता. मेक्सिको, श्रीलंका, चीन, तिबेट, थायलंड आणि बहुतेक सर्व इजिप्तमधील लोकांच्या मृत्यूनंतर त्यांचे मृतदेह मसाल्यांनी पॅककरुन घराच्या काही कोपऱ्यात शवपेटीमध्ये ठेवले जात होते. कधीतरी ते प्रेत पुन्हा जिवंत होईल असा विश्वास होता. आजही असे मृतदेह संशोधनासाठी ठेवण्यात आले आहेत, जे उत्खननादरम्यान सापडले असून ते 3500 वर्षे जुने असल्याचा दावा केला जात आहे.

काही जमाती आणि ज्यूंच्या सुरुवातीच्या जमाती मृत्यूनंतर लोकांचे मृतदेह गुहेत नेत असत, त्यानंतर ते गुहेचे दरवाजे बंद करायचे. येशूला वधस्तंभावरून खाली आणले तेव्हाही त्यांचा मृतदेह गुहेत ठेवण्यात आला होता. याची अधिक उदाहरणे इस्रायल आणि मेसोपोटेमिया (इराक) मध्ये आढळतात.