जीवांची उत्क्रांती अपेक्षेपेक्षा चारपट वेगाने? शेपटीनंतर आता मानवाचे कुठले अवयव जाणार?

आज पृथ्वीवरील जीवसृष्टी (life on Earth) कोट्यवधी वर्षांच्या उदयानंतर किंवा अस्तित्वानंतर या स्थितीत पोहोचली आहे. जीवांच्या प्रजातींमध्ये अशा विविधतेचे कारण इतका मोठा उत्क्रांती कालावधी आहे, ज्या दरम्यान लाखो प्रजाती आल्या आणि त्यांच्या वंशजांना (Genetic Variation) नवीन विविधता देऊन नामशेष झाल्या, नंतर अनेक वंशज नसतानाही नामशेष झाल्या. अनुवांशिक भिन्नतेवरील संबंधित अभ्यासांनी असे सुचवले आहे की डार्विनची उत्क्रांती (Darwinian Evolution) आज अपेक्षेपेक्षा चारपट वेगाने होत आहे. यासोबतच संशोधकांनी त्याची कारणेही स्पष्ट केली आहेत. (प्रतिकात्मक फोटो: शटरस्टॉक)

प्रजातींमध्ये आनुवंशिक (Genetic difference) फरक जितका जास्त असेल तितक्या वेगाने उत्क्रांती (Evolution) होऊ शकते. या प्रक्रियेत काही गुण नष्ट होतील आणि काही नवीन प्रबळ होऊन प्रस्थापित होतील. या अभ्यासात सहभागी संशोधकांनी त्याला उत्क्रांतीचे इंधन (Fuel of Evolution) म्हटले आहे. यासाठी, त्यांनी जगभरातील 19 वन्य प्राण्यांच्या गटांच्या डेटाचा अभ्यास केला, जो मागील अंदाजांपेक्षा अधिक समृद्ध डेटा आहे. या अभ्यासाच्या परिणामांनुसार, आपल्याला प्राण्यांच्या वेगाने उदयास येण्याबद्दलच्या आपल्या अपेक्षा बदलल्या पाहिजेत. (प्रतिकात्मक फोटो: शटरस्टॉक)

हा प्रश्न प्रामुख्याने हवामान बदलाच्या (Climate Change) संदर्भात विचारला जातो, त्यामुळे उत्क्रांतीच्या वेगात (Speed of Evolution) किती बदल होत आहेत. ऑस्ट्रेलियन नॅशनल युनिव्हर्सिटीचे इमर्जंट इकोलॉजिस्ट टिमोथी बोनेट म्हणतात, लोकसंख्येतील नैसर्गिक निवडीच्या (Natural Selection) सर्व गुणधर्मांच्या प्रतिसादात ही पद्धत आपल्याला वर्तमान उत्क्रांतीची संभाव्य गती मोजण्याचा एक मार्ग देते. (प्रतिकात्मक फोटो: शटरस्टॉक)

बोनेट स्पष्ट करतात की आम्ही पूर्वीच्या पद्धतींमध्ये हे करू शकलो नाही, म्हणून हे पाहिल्यानंतर आम्हाला आश्चर्य वाटले. प्राण्यांची उत्क्रांती या अभ्यासात, संशोधकांनी ऑस्ट्रेलियाचे पंख असलेले रेन, टांझानियाचे स्पॉटेड हायना (Hyena), कॅनडाची गाणारी चिमणी, स्कॉटलंडचे लाल हरण (Red Deer) यांसारख्या प्राण्यांचा समावेश केला. एवढ्या मोठ्या प्रमाणावर उत्क्रांतीच्या गतीचे मूल्यांकन करण्याची ही पहिलीच वेळ आहे. (प्रतिकात्मक फोटो: शटरस्टॉक)

या संशोधनात, अभ्यास केलेल्या प्रत्येक क्षेत्रासाठी सरासरी कालावधी 30 वर्षे होता, ज्यामध्ये जन्म, मृत्यू, प्रजनन क्षमता आणि मुलांची नोंद ठेवली जाते. यामध्ये सर्वात कमी कालावधी 11 वर्षे आणि सर्वात मोठा कालावधी 63 वर्षे होता. यामुळे संशोधकांना 26 लाख तासांचा फील्ड डेटा मिळाला जो प्रत्येक प्राण्याच्या अनुवांशिक माहितीसह एकत्रित केला जाऊ शकतो. तीन वर्षे घालवल्यानंतर संशोधकांच्या चमूला समजले की, जनुकशास्त्र आणि नैसर्गिक निवडीमुळे प्रजातींमध्ये किती बदल झाले आहेत. (प्रतिकात्मक फोटो: शटरस्टॉक)

वास्तविक, चार्ल्स डार्विनने विचार केला की उत्क्रांती ही एक संथ प्रक्रिया आहे, मागील संशोधनात असेही दिसून आले आहे की काही प्रजातींमध्ये पहिली उत्क्रांती काही वर्षांतच होऊ शकते. याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे कागदी पतंग, जो ब्रिटनमधील औद्योगिक क्रांतीपूर्वी पांढरा असायचा, परंतु नंतर काळे पतंग तेथे मुबलक प्रमाणात आढळून आले, ज्यामुळे काळ्या पतंगांना पाहणे कठीण झाले. असा अभ्यास पहिल्यांदाच झाला होता, त्यामुळे संशोधक पुरावे गोळा करू शकले नाहीत की प्रजाती पूर्वीच्या विचारापेक्षा वेगाने विकसित होत आहेत. मात्र, या वेळी अपेक्षेपेक्षा जास्त विकसित होण्याचे इंधन स्पष्ट आहे. (प्रतिकात्मक फोटो: शटरस्टॉक)

हवामान बदलाच्या परिणामांमुळे जग आणि वन्यजीवही झपाट्याने बदलत आहेत. प्राणी स्वतःला या बदलाशी कसे जुळवून घेत आहेत हे जाणून घेणे, जिवंत आणि अजिबात नसलेल्या प्रजातींचे मॉडेल तयार करण्यासाठी उपयुक्त ठरेल. जिथे हवामानातील बदल वेगाने होत आहेत. मुख्य चिंतेची बाब अशी आहे की प्रजातींना अनुकूल होण्यासाठी इतका वेळ मिळणार नाही. त्यामुळे उत्क्रांती नेमकी किती वेगाने होत आहे हे जाणून घेण्यासाठी खूप विस्तृत आणि तपशीलवार अभ्यास आवश्यक आहे. मानवाच्या बाबतीतही उत्क्रांती वेगाने झाली तर मानवात काय बदल होईल याचीही उत्सुकता आता लागली आहे. (प्रतिकात्मक फोटो: शटरस्टॉक)