नागा आणि अघोरी साधू एकच नसून पूर्णपणे भिन्न; उपासना वाचून काळजात भरेल धडकी

नागा शब्दाचा अर्थ : 'नागा' या शब्दाच्या उत्पत्तीबाबत काही अभ्यासकांच्या मते हा शब्द 'नागा' या संस्कृत शब्दापासून आला आहे, ज्याचा अर्थ 'पर्वत' आहे आणि त्यावर राहणाऱ्या लोकांना 'पहाडी' किंवा 'नागा' असे म्हणतात. 'नागा' या शब्दाचा अर्थ 'नग्न' राहणाऱ्या लोक असाही आहे. ईशान्य भारतात राहणाऱ्या या लोकांना 'नागा' असेही म्हणतात. सध्या प्रयागराजमध्ये माघ मेळा सुरू आहे. वर्षभरापूर्वी प्रयागराजमध्ये अर्धकुंभाचे आयोजन करण्यात आले होते तेव्हा नागा साधूंसोबत अघोरीही मोठ्या संख्येने आले होते. परंतु, माघ मेळ्यात दोन्हीही दिसत नाहीत.

संस्कृत भाषेतील अघोरी या शब्दाचा अर्थ 'प्रकाशाकडे' असा होतो. यासोबतच हा शब्द पवित्र आणि सर्व वाईटांपासून मुक्त मानला जातो. पण अघोरींचं राहणीमान आणि जगण्याची पद्धत याच्या पूर्णपणे विरुद्ध आहे.

नागा साधू काही दिवस एका गुहेत राहतात आणि नंतर दुसऱ्या गुहेत जातात. त्यामुळे त्यांची नेमकी स्थिती शोधणे कठीण असते. कोणी नागाचे कपडे घालतात तर कोणी गुप्त ठिकाणी नग्न राहून तपश्चर्या करतात. आखाड्यातील बहुतेक नागा साधू हिमालय, काशी, गुजरात आणि उत्तराखंडमध्ये राहतात. आखाड्यातील आश्रम आणि मंदिरांमध्ये नागा साधू राहतात. काही जण तपश्चर्येसाठी हिमालयाच्या गुहेत किंवा उंच पर्वतांमध्ये राहतात. आखाड्यांच्या आदेशानुसार ते पायी दौऱ्यावरही जातात. दरम्यान, ते गावातील मेरवर झोपडी बांधतात आणि धुणी साजरी करतात.

बहुतेक अघोरी स्मशानभूमीत राहतात. तर अनेक अघोरी गुहा आणि निर्जन भागात राहतात.

नागा साधू दिवसभरात फक्त एकदा अन्न सेवन करतात. ते अन्नही भिक्षा मागून घेतले जाते. नागा साधूला सातपेक्षा जास्त घरांमधून भिक्षा गोळा करण्याचा अधिकार आहे. सातही घरांतून भिक्षा न मिळाल्यास उपाशी राहावे लागते. जे काही अन्न मिळेल ते तुमच्या आवडी-निवडीकडे दुर्लक्ष करून प्रेमाने स्वीकारावे लागते.

अनेक मुलाखती आणि माहितीपटांमध्ये अनेक अघोरींनी स्वत: कच्च्या माणसाचे मांस खातात हे मान्य केले आहे. अनेकदा हे अघोरी स्मशानभूमीतून अर्धे जळालेले प्रेत बाहेर काढतात आणि त्यांचे मांस खातात, शरीरातील द्रवही वापरतात. यामागे त्यांचा असा विश्वास आहे की असे केल्याने त्यांची तंत्र करण्याची शक्ती अधिक मजबूत होते. याउलट, ज्या गोष्टी सर्वसामान्यांना घृणास्पद वाटतात, अघोरी लोकांसाठी तो त्यांच्या आध्यात्मिक साधनेचा एक भाग आहे.

नागा साधू झोपण्यासाठी पलंग, खाट किंवा इतर कोणतेही साधन वापरू शकत नाहीत. नागा साधूंनाही कृत्रिम पलंगावर किंवा पलंगावर झोपण्यास मनाई आहे. नागा साधू फक्त जमिनीवरच झोपतात. हा एक अतिशय कठोर नियम आहे, जो प्रत्येक नागा साधूला पाळावा लागतो. सहसा हे नागा साधू आपली ओळख लपवून ठेवतात.

अघोरी स्वतःला पूर्णपणे शंकराच्या भक्तीत विलीन करुन घेतात. अघोर हे शिवाच्या पाच रूपांपैकी एक आहे. शिवाची पूजा करण्यासाठी हे अघोरी प्रेतावर बसून साधना करतात. 'मृतदेहातून शिव मिळवण्याचा' हा मार्ग अघोर पंथाचे लक्षण आहे. हे अघोरी 3 प्रकारची साधना करतात, शव साधना, ज्यामध्ये मृत शरीराला मांस आणि मद्य अर्पण केले जाते. शिव साधना, ज्यामध्ये मृत शरीरावर एका पायावर उभे राहून शिवाची पूजा केली जाते आणि स्मशान साधना, जिथे हवन केले जाते.

जेव्हा एखादा किशोर किंवा तरुण नागा आखाड्यात सामील होतो, तेव्हा ते सर्व प्रथम त्यांचे श्राद्ध, मुंडन आणि पिंड दान करतात. मग गुरुमंत्र घेऊन तो संन्यास धर्माची दीक्षा घेतो. यानंतर त्यांचे जीवन आखाडे, संत परंपरा आणि समाजासाठी समर्पित होते, त्यांचे श्राद्ध म्हणजे सांसारिक जीवनापासून पूर्णपणे अलिप्त राहणे, इंद्रियांवर नियंत्रण ठेवणे आणि सर्व प्रकारच्या इच्छांचा अंत करणे.

प्रत्येक व्यक्ती अघोरी म्हणून जन्माला येते, अशी अघोरींची श्रद्धा आहे. ते म्हणतात की ज्याप्रमाणे लहान मुलाला त्याची घाण आणि अन्न यातील फरक समजत नाही, त्याचप्रमाणे अघोरी देखील प्रत्येक घाण आणि चांगुलपणा त्याच डोळ्यांनी पाहतो.

एकातून दुसरी आणि दुसऱ्यावरून तिसरी अशी लेणी बदलत भोलेबाबांच्या भक्तीत तल्लीन झालेले नागा आपले संपूर्ण आयुष्य वनौषधी आणि कंदमुळांच्या साहाय्याने घालवतात. अनेक नागा अनेक वर्षे जंगलात भटकत घालवतात. ते फक्त कुंभ किंवा अर्धकुंभमध्येच दिसतात. कधी कधी ते माघ मेळ्यातही दिसतात पण हे आवश्यक नाही.

अघोरी लोकांकडे नेहमी मानवी कवटी असते. अघोरी मानवी कवटीचा वापर अन्न भांडी म्हणून करतात. या कारणास्तव त्याला 'कापालिक' म्हणतात. ही प्रेरणा त्यांना शिवाकडून मिळाल्याचे सांगितले जाते. पौराणिक कथांनुसार, एकदा शिवाने ब्रह्मदेवाचा शिरच्छेद केला. मग डोकं घेऊन संपूर्ण विश्वाला प्रदक्षिणा घातली. शिवाच्या या रूपाचे अनुयायी असल्याने अघोरीही नर्मुंड सोबत ठेवतात.

जेव्हा नागा साधूंना दीक्षा दिली जाते तेव्हा त्यांचे गुरू त्यांना नवीन नाव आणि नवीन ओळख देतात. मग ते आयुष्यभर या नावाने ओळखले जातात. मग त्यांचे घराशी असलेले नाते पूर्णपणे संपुष्टात येते.

अघोरी साधू आपल्या साधनेसोबतच प्रेतांशी शारीरिक संबंध ठेवतात, अशी प्रचलित धारणा आहे. खुद्द अघोरीही या गोष्टीवर विश्वास ठेवतात. यामागचे कारण ते सांगतात की ही शिव आणि शक्तीची उपासना करण्याची पद्धत आहे. ते म्हणतात की हा सर्वात सोपा मार्ग आहे पूजा करण्याचा, अत्यंत वाईट परिस्थितीतही देवाची भक्ती. मृत शरीरासोबत शारीरिक क्रिया करतानाही जर मन भगवंताच्या भक्तीमध्ये गुंतले असेल तर यापेक्षा आध्यात्मिक साधनेची पातळी काय असेल, असे त्यांचे मत आहे.

जर नागा ब्रह्मचर्य पाळण्याच्या परीक्षेत यशस्वीरित्या उत्तीर्ण झाला तर त्याला ब्रह्मचारीतून महान पुरुष बनवले जाते. त्याचे पाच गुरू केले आहेत. हे पाच गुरु म्हणजे पंच देव किंवा पंच परमेश्वर (शिव, विष्णू, शक्ती, सूर्य आणि गणेश). त्यांना भस्म, कुंकू, रुद्राक्ष इत्यादी वस्तू दिल्या जातात. हे नागांचे प्रतीक आणि अलंकार आहेत.