World Samosa Day 2022 : मांसाहारी समोसा भारतात येऊन शाकाहारी कसा झाला?

मुंबई, 5 सप्टेंबर : भलेही तुम्हाला आवडत असेल किंवा नाही. पण, भारतीय असलेल्या प्रत्येकाला समोसा माहिती नसणे दुर्मिळच म्हणावे लागेल. 10व्या शतकाच्या आसपास मध्य आशियात उगम पावलेला समोसा आता पूर्णपणे भारताचा खाद्यपदार्थ झाला आहे. समोसा हा आता कॉन्टिनेंटल स्नॅक झाला आहे. आपल्या देशात समोश्याशिवाय जीवन अपूर्ण आहे. त्याच्या लोकप्रियतेमुळे आता दरवर्षी 5 सप्टेंबर रोजी जागतिक समोसा दिवस साजरा केला जातो. अनेक वर्षांपासून हा दिवस समोसा दिवस म्हणून जगभर साजरा केला जातो. या दिवशी समोसा पार्ट्या होतात, लोक समोसे बनवतात आणि काही लोक समोसे बनवायलाही शिकतात. समोसे जरूर खा, पण खाताना अरबी व्यापाऱ्यांचे आभार माना. कारण 10 व्या शतकात अरबी व्यापाऱ्यांनी त्यांच्या देशातील हिट स्नॅक्स समोसे येथे आणले. ज्याला आपण लगेच स्वीकारलं आणि शेकडो वर्षांपासून त्याची चव आपल्या हृदयात आहे. तो कसा आपल्या जीवनाचा एक भाग बनला आहे, हे वेगळे सांगण्याची गरज नाही. मात्र, बटाटा समोसा आपण जगाला दिला आहे, असे नक्कीच म्हणता येईल. समोसा या खाद्यपदार्थाने जगामध्ये जितका जास्त प्रवास केला आहे, तितका क्वचितच इतर कोणत्याही डिशने केला असेल. ज्याप्रकारे त्याने वेगवेगळ्या चवीशी स्वतःला जुळवून घेतले आहे, ते इतर कोणत्याही डिशच्या बाबतीत घडले असेल. याला अनेक नावांनी ओळखले जाते. अनेक शतकांपूर्वीच्या पुस्तकांमध्ये आणि कागदपत्रांमध्ये याचा उल्लेख सांबोस्का, सांबुसा, सांबोसाज असा होता. आताही याला सिंघडा, सांबासा, चमुका, संबुसाज अशी अनेक नावे आहेत. आशियामध्ये “समोसा साम्राज्य” इराणमधून पसरू लागले. तिथे दहाव्या शतकात लिहिलेल्या पुस्तकांमध्ये त्याचा उल्लेख आहे. इराणी इतिहासकार अबोलफाजी बेहाकी यांनी “तारीख ए बेहाकी” मध्ये याचा उल्लेख केला आहे. याच्या आणखी काही वर्षांपूर्वी पर्शियन कवी इशाक अल-मावसिलिकीने त्यावर एक कविता लिहिली. समोस्यांची उत्पत्ती इजिप्तमध्ये झाली असे मानले जाते. तेथून ते लिबियाला पोहोचले. मग मध्य पूर्व. इराणमध्ये 16 व्या शतकापर्यंत ते खूप लोकप्रिय होते, परंतु नंतर ते कमी झाले. अरब व्यापाऱ्यांनी भारतात आणले ज्यांनी ते भारतात आणले ते अरब व्यापारी होते, जे मध्यपूर्वेतून व्यापारासाठी मध्य आशिया आणि भारतात येत असत. त्यांच्यासोबत तो येथे आला. बहुधा दहाव्या शतकात. तो अधिक स्वादिष्ट आणि राजेशाही बनवण्यात मुघलांनीही हातभार लावला. त्यात काही नवीन प्रयोग देखील करण्यात आले. पण इराण आणि अरबस्तानातून आलेल्या व्यापाऱ्यांसाठी समोसे हा त्यांचा आवडता पदार्थ होता हे निश्चित. जो सहज तयार होत होता. पण आपण ज्या समोशाबद्दल बोलत आहोत तो मांसाहारी होता. त्यात मटण पेस्ट, बदाम वगैरे मिसळून केलं जायचं. ज्याला नंतर तेलात तळण्यात येत होतं. वास्तविक त्या काळी भाजण्याची पद्धतही प्रचलित होती. वाचा - या गोष्टींचे गुप्त दान म्हणजे महादान! इच्छित फळासाठी नक्की करावे असे दान मोगलांनी नवे वैभव दिले मुघलांना समोशांची विशेष आवड होती. प्रत्येक डिशप्रमाणेच त्याच्या शाही स्वयंपाकघराने समोसा विकसित केला. वेगवेगळ्या फ्लेवर्स आणि घटकांमुळे समोश्याचे अनेक प्रकार आले. दिल्ली सल्तनतचे कवी अमीर खुसरो यांच्या म्हणण्यानुसार, “तेराव्या शतकातील मुघल दरबारातील हा एक आवडता पदार्थ होता.” 16व्या शतकात अबुल फझलने ऐन-इ-अकबरीमध्ये लिहिले, “हे विशेषकरुन जेवणापूर्वी दिले जात असे. त्यात बदाम, अक्रोड, पिस्ते, मसाले मिसळून टाकले होते. आकार त्रिकोणी होता. गव्हाच्या पिठाच्या किंवा मैद्याच्या त्रिकोणात भरून ते बंद करायचे आणि तुपात तळायचे. इब्न बाबुता भारतात पोहोचला तेव्हा त्याने मोहम्मद बिन तुघलकच्या दरबारात लोक समोसे खाताना पाहिले. त्याने लिहिलंय की भारतात समोशाची चव प्रसिद्ध आहे. बटाटा समोसा कसा बनवायचा? समोशांमध्ये खरी क्रांती झाली जेव्हा पोर्तुगीज 16व्या शतकाच्या आसपास बटाटे घेऊन आले. त्याची शेती होऊ लागली. मग समोसा बटाटे, हिरवे धणे, मिरची आणि मसाल्यांनी भरला, मग तो सुपरहिट झाला. आमचा आवडता समोसा म्हणजे बटाटा समोसा झाला. या समोशाचा डंका जगभर अधिक वाजत आहे. मात्र, समोसे शाकाहारी बनवणारे आपणच आहोत असे आपण भारतीय नक्कीच म्हणू शकतो. “द ऑक्सफर्ड कम्पेनियन टू फूड"चे लेखक अॅलन डेव्हिडसन लिहितात, “जगभरात इजिप्तपासून झांझिबारपर्यंत आणि मध्य आशियापासून चीनपर्यंत सर्व प्रकारच्या समोस्यांपैकी बटाटा असलेला भारतीय समोसा सर्वोत्तम आहे.” सुमारे एक हजार वर्षांपासून त्याचा आकार त्रिकोणी आहे. समोसा काळाबरोबर बदलतो आता, समोसे भारतात इतक्या वेगवेगळ्या प्रकारे उपलब्ध आहेत की तुम्हाला आश्चर्य वाटेल. त्यापेक्षा असेही म्हणता येईल की, काळाच्या ओघात ज्या स्मार्ट पद्धतीने समोसे वाढले आहेत, ते केवळ इतर पदार्थांवर नियंत्रण ठेवण्याची बाब नाही. नूडल्स समोसा, मॅकरोनी समोसा, तांदूळ समोसा आणि इतर कोणत्याही प्रकारचे समोसे. सर्व प्रकारचे समोसे बाजारात उपलब्ध आहेत. प्रत्येक शहरात दोन-चार रेस्टॉरंट्स नक्कीच सापडतील, ज्यांच्या यादीत 40-50 प्रकारचे समोसे असतील. प्रत्येक राज्याचे स्वतःचे वेगवेगळे समोसे भारतातील वेगवेगळ्या राज्यांमध्ये विविध प्रकारचे समोसे प्रचलित आहेत. हैदराबादमध्ये कॉर्न आणि कांद्याचे छोटे समोसे मिळतात, तर बंगालचे वॉटर चेस्टनटही मासे भरून बनवले जातात. कर्नाटक, आंध्र आणि तामिळनाडूचे समोसे काहीसे दबलेले असतात. अनेक ठिकाणी फक्त ड्रायफ्रुट्स समोसे मिळतील. दिल्ली आणि पंजाबच्या लोकांना बटाटा आणि पनीरचा मसालेदार समोसा आवडतो. समोसा वीक समोसे वेगवेगळ्या प्रकारच्या चटण्यांसोबत दिले जातात. बर्‍याच ठिकाणी चणे आणि वाटाणा मिसळून नाश्ता म्हणून दिला जातो. समोसा फक्त भारतातच नाही तर जगभर मिळेल हे निश्चित. कुठे तळून, तर कुठे बेकिंग करून बनवले जाते, पण खरा समोसा तोच असतो जो तळून कुरकुरीत बनवला जातो आणि तो कोथिंबीरीच्या चटणीसोबत थाळीत आला की खाल्ल्याशिवाय राहावत नाही. इंग्लंडला समोशांचे इतके वेड आहे की तिथे समोसा वीक साजरा केला जातो. वेगवेगळ्या प्रकारच्या समोस्यांची एक परेड असते, जी नंतर तोंडातून पोटात पोहोचते.

• Follow us on