हवा, पाणी, वायू प्रदूषण वाचलं असेल; पण कृत्रिम प्रकाशाचा आरोग्यावर होतोय गंभीर परिणाम

मुंबई, 20 सप्टेंबर : सामान्यपणे हवा, पाणी, वायू प्रदूषणाबद्दल सर्वांनीच वाचलं किंवा ऐकलं असेल. मात्र, पण कृत्रिम प्रकाशाने प्रदूषण होतं हे अनेकांना माहिती नसेल. आजकाल जर्मनीतील लोक रात्रीच्या वेळी मुख्य इमारती, स्मारके आणि शहरांतील सर्व प्रमुख ठिकाणी वीज बंद करतात. तसेच घरांचे दिवेही लवकर बंद होत आहेत. अशी अनेक ठिकाणे आहेत जिथे सूर्यास्तानंतर विजेने प्रकाशित होणारे कृत्रिम दिवे लावले जात नाहीत. याची अनेक कारणे आहेत. सर्वात मोठे कारण ऊर्जा संकट आहे. पण, अनेक नवीन संशोधनातून समोर आलंय की अंधार हा आपल्या आरोग्यासाठी नैसर्गिकरित्या फायदेशीर आहे.

जर्मनीमध्ये हे काम अतिशय गांभीर्याने केले जात आहे. कृत्रिम प्रकाशामुळे एक प्रकारचे प्रदूषण होते आणि ते जैवविविधतेसाठी धोकादायक आहे, असा समज युरोप आणि अमेरिकेत वाढत आहे. हवामानासाठीही योग्य नाही. परिणामी कमी वीज वापरल्याने वीज आणि पैसा दोन्ही वाचतात.

रात्री कमी वीज वापरून कृत्रिम प्रकाश कमी केला तर हवेचे प्रदूषणही कमी होईल. विद्युत उपकरणांमधून निघणाऱ्या हानिकारक किरणांमुळे हवामान बदलामुळे होणारे नुकसानही कमी करता येते. अतिरिक्त प्रकाशामुळे भारत स्वतः दरवर्षी 12 दशलक्ष टन कार्बन डायऑक्साइड उत्सर्जन वाढवत आहे.

टोकियो आणि सिंगापूरमध्ये झगमगत्या रात्री

टोकियो आणि सिंगापूरमध्ये रात्री इतक्या उजळ आणि प्रकाशाने भरलेल्या असतात की लोकांना खरा अंधार अनुभवायचा असतो. पण त्यांना तो मिळत नाही. युरोप आणि अमेरिकेतही हीच परिस्थिती आहे. तिथल्या लोकांना खऱ्या अंधाराचा अनुभव घेता येत नाही.

रात्रीचा अंधारही पर्यावरणासाठी चांगला असतो

डॅश वेलेच्या अहवालानुसार, रात्री अंधारात राहणे पर्यावरणाच्या सुधारणेसाठी फायदेशीर आहे. तसेच, जर आपण रात्री पुरेशा अंधारात राहिलो किंवा झोपलो तर ते मानवी आरोग्यासाठी देखील चांगले आहे. संशोधनात असे म्हटले आहे की कृत्रिम प्रकाशामुळे डोळ्यातील जखम, निद्रानाश, लठ्ठपणा आणि अनेक प्रकारचे नैराश्य यासह विविध आजारांना आमंत्रण मिळू शकते. जेव्हा आपण अंधारात झोपतो तेव्हा झोपेची गुणवत्ता चांगली राहते आणि त्याचा थेट परिणाम शरीराच्या आरोग्यावर होतो.

अंधारात पुरेशी झोप घ्या

नॅशनल इन्स्टिट्यूट फॉर हेल्थ अँड वेलफेअर फिनलँडचे रिसर्च प्रोफेसर टिमो पारटोनेन यांनी त्यांच्या संशोधनात लिहिले आहे की, लोक सहसा 6 ते 9 तास झोपतात आणि जर तुम्हाला चांगली झोप घ्यायची असेल तर तुम्हाला अंधारात झोपण्याची गरज आहे. चांगल्या झोपेमुळे रक्तदाब चांगला राहतो तसेच वजन वाढण्याच्या समस्यांवर नियंत्रण ठेवते. मेंदू चांगले काम करतो आणि स्मरणशक्ती चांगली राहते. अंधारात झोपल्याने अनेक आरोग्याचे फायदे मिळतात. त्यापैकी एक मधुमेह आहे.

वाचा - लठ्ठपणा/वजनवाढीबद्दल अनेकांच्या डोक्यात हे गैरसमज असतात, सत्य माहिती जाणून घ्या

नॉर्थवेस्टर्न युनिव्हर्सिटीने केलेल्या अभ्यासात असे दिसून आले आहे की झोपताना दिवे लावल्याने मधुमेहाचा धोका वाढू शकतो. अभ्यासात असे आढळून आले आहे की तेजस्वी प्रकाशात झोपल्याने इन्सुलिन प्रतिरोधक क्षमता वाढते. अनेक अभ्यास असेही सूचित करतात की अस्वस्थ किंवा खराब झोपेमुळे नैराश्य, स्तनाचा आणि प्रोस्टेटचा कर्करोग आणि इतर चयापचयाशी संबंधित आजार देखील होऊ शकतात.

अंधारात एक विशेष हार्मोन तयार होतो

ज्याप्रमाणे नैसर्गिक प्रकाशाच्या कमतरतेमुळे व्हिटॅमिन डीची कमतरता असते, त्याचप्रमाणे, आपण अंधारात नसलो तरीही शरीरात विशिष्ट हार्मोनची कमतरता असते. अंधार नसल्यामुळे होणाऱ्या आजारांमागे मेलाटोनिन नावाचा हार्मोन असतो, जो अंधार पडल्यावरच बाहेर पडतो. जर्मन रिसर्च सेंटर फॉर जिओसाइन्सचे शास्त्रज्ञ क्रिस्टोफर किबा म्हणतात, "जेव्हा आपल्याला हा हार्मोन मिळत नाही किंवा जे लोक शिफ्टमध्ये काम करतात, तेव्हा जैविक घड्याळ प्रणाली विस्कळीत होते आणि त्यामुळे समस्या उद्भवू लागतात."

2020 मध्ये यूएसमध्ये केलेल्या संशोधनात असे दिसून आले आहे की कृत्रिम प्रकाशाच्या जास्त प्रमाणात राहणारी मुले आणि किशोरवयीन मुले कमी झोप घेतात. ते अनेक मानसिक आजारांना बळी पडू शकतात.

प्राणी आणि वनस्पतींनाही अंधार आवडतो

इतर जीवांनाही रात्री कृत्रिम प्रकाशात राहण्यासाठी संघर्ष करावा लागतो. उदाहरणार्थ, प्रवाळ पुनरुत्पादन करू शकत नाहीत, स्थलांतरित पक्षी त्यांची भटकण्याची प्रवृत्ती गमावू शकतात. मगर अनेकदा समुद्रात जाण्याऐवजी जमिनीवर चालतात, परिणामी त्यांचा मृत्यू होतो. फिनलंड एन्व्हायर्नमेंट इन्स्टिट्यूटचे वरिष्ठ संशोधक जेरी लिटिमाकी यांनी त्यांच्या संशोधन अहवालात असे लिहिले आहे की, वनस्पती ते प्राणी आणि मानव यांच्यासाठी अंधार खूप महत्त्वाचा आहे. त्यातून एक प्रकारची नैसर्गिक लय निर्माण होते.

वटवाघुळ, अंधारात फिरणारे अनेक पक्षी आणि कीटक यांनाही कृत्रिम प्रकाशाचा त्रास होतो. एका अभ्यासानुसार, उन्हाळ्याच्या हंगामात कृत्रिम प्रकाशामुळे जर्मनीमध्ये दरवर्षी सुमारे 100 अब्ज रात्री उडणारे कीटक मरतात.

वनस्पतींवर कसा परिणाम होतो

संशोधनात असेही दिसून आले आहे की रस्त्यावरील दिव्यांजवळ वाढणाऱ्या वनस्पतींचे रात्रीच्या वेळी परागण कमी होते. त्यामुळे त्यामध्ये फळे व फुले कमी असतात. तर अंधारामुळे ही झाडे जास्त फळे देतात. मोठमोठ्या झाडांवरही रात्रीच्या वेळी पथदिव्यांचा विपरीत परिणाम होतो. त्यामध्ये कळ्या लवकर बाहेर पडू लागतात आणि पानगळ लवकर होते.

अंधारात झोपल्याने नैराश्य दूर होते

जर तुम्ही रात्रीच्या वेळी कॉम्प्युटरवर काम करत असाल किंवा कमी प्रकाशात अभ्यास करत असाल तर त्यामुळे तणावाची पातळी वाढते. खरंतर रात्री नैसर्गिकरित्या अंधार पडतो, तेव्हा आपण कृत्रिम प्रकाशात वाचण्याचा प्रयत्न करतो. ओहायो स्टेट युनिव्हर्सिटी हॉस्पिटलमध्ये केलेल्या संशोधनानुसार, प्रकाशात झोपल्याने सर्कडियन लय बिघडते. दुसऱ्या शब्दात सांगायचे तर, आपल्या शरीराला कोणत्या वेळी झोपायचे हे कळत नाही, शरीराची लय बिघडते, त्यामुळे मानसिक असंतुलन होते आणि नैराश्याचा धोका वाढतो. म्हणूनच नेहमी अंधारात झोपण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे.