फरारी गुन्हेगारांना परदेशातून कसे आणले जाते, प्रत्यार्पण म्हणजे काय? ते कसे होते?

नवी दिल्ली, 19 एप्रिल : ब्रिटनचे पंतप्रधान बोरिस जॉन्सन (Boris Johnson) या आठवड्यात भारत भेटीवर येणार आहेत. यात फरारी उद्योगपती विजय मल्ल्या आणि नीरव मोदी यांच्या प्रलंबित प्रत्यार्पणाचा मुद्दा उपस्थित केला जाऊ शकतो. गेल्या काही वर्षांत भारतीय बँकांची फसवणूक करणाऱ्यांची संख्या लक्षणीयरीत्या वाढली आहे. विजय मल्ल्या (Vijay Mallya), नीरव मोदी (Nirav Modi), मेहुल चोक्सी यांसारखे अनेक लोक हजारो कोटींची फसवणूक करून परदेशात आलिशान जीवन जगतात आणि त्यांना परत आणण्यासाठी भारतीय एजन्सींना खूप मेहनत करावी लागते. अशा फरारांना देशात परत आणण्यासाठी प्रत्यार्पण हा शब्द वापरला जातो. हा शब्द तुम्ही टीव्ही, वर्तमानपत्र किंवा डिजिटल प्लॅटफॉर्मवर अनेकदा वाचला असेल. प्रत्यार्पण म्हणजे काय आणि आरोपीला देशात परत कसे आणले जाते ते आम्ही तुम्हाला सांगत आहोत. प्रत्यार्पणाशी (extradition) संबंधित सर्व काही जाणून घ्या. प्रत्यार्पण म्हणजे काय? प्रत्यार्पणाचा थेट अर्थ कोणत्याही देशाच्या वतीने दुसऱ्या देशातील आरोपीला त्या देशाच्या हवाली करणे असा आहे. जर अमेरिकेचा आरोपी असेल आणि तो भारतात येऊन लपला असेल, तर भारत सरकार त्याचे अमेरिकेकडे प्रत्यार्पण करेल. याला प्रत्यार्पण म्हणतात. यासाठी जगातील अनेक देशांनी एकमेकांशी करार केले आहेत. ज्या अंतर्गत कोणत्याही गुन्हेगाराला एकमेकांच्या ताब्यात देणे खूप सोपे होते. प्रत्यार्पणाची प्रक्रिया कशी असते? प्रत्यार्पणासाठी, कोणत्याही देशाच्या एजन्सीला प्रथम दुसऱ्या देशाच्या परराष्ट्र मंत्रालयाशी संपर्क साधावा लागतो. यानंतर, गुन्हेगार किंवा आरोपीशी संबंधित सर्व आवश्यक माहिती इतर देशाकडे सुपूर्द केली जाते. परंतु प्रत्येक देशाचा स्वतःचा वेगळा कायदा असतो, ज्याचे ते पालन करतात. प्रत्यार्पण तेव्हाच शक्य आहे जेव्हा त्या देशाचा कायदा असे म्हणतो की केलेला गुन्हा गंभीर आहे किंवा त्यासाठी शिक्षा झाली पाहिजे. त्यामुळेच अनेक बडे गुन्हेगार पळून जातात. कारण अनेक देश प्रत्यार्पणाला नकार देतात. 31 वर्षांपूर्वी श्रीलंकेसारख्या आर्थिक संकटातून कसा सुटला भारत? भारताचा या देशांशी करार भारताने 40 हून अधिक देशांसोबत प्रत्यार्पण करार केले आहेत. भारतातील कोणताही गुन्हेगार या देशांमध्ये लपून बसला किंवा या देशांतील कोणताही गुन्हेगार भारतात आला, तर त्याला सहजपणे दुसऱ्या देशाच्या ताब्यात दिले जाते. फ्रान्स, जर्मनी, कॅनडा, ऑस्ट्रेलिया, कुवेत, मलेशिया, नेपाळ, स्वित्झर्लंड, अमेरिका, थायलंड, युक्रेन, रशिया, सौदी अरेबिया, स्पेन या देशांचा या यादीत समावेश आहे. दरवर्षी भारत अनेक गुन्हेगारांच्या प्रत्यार्पणासाठी इतर देशांशी संपर्क साधतो आणि अनेकांना भारतात परत आणून न्यायालयासमोर हजर केले जाते. त्यानंतर त्यांना शिक्षा सुनावण्यात आली आहे. पण असे काही प्रत्यार्पण आहेत ज्यांची देशभर चर्चा झाली. त्यांना भारतात आणल्यावर सरकारांनीही आपली पाठ थापटून घेतली. प्रसारमाध्यमांतून त्यांना भरपूर प्रसिद्धीही मिळाली. अबू सालेमचे प्रत्यार्पण 2005 मध्ये डी कंपनीच्या डॉन अबू सालेमला भारतात परत आणल्यावर भारत सरकारला सर्वात मोठे यश मिळाले. सालेमचे पोर्तुगीज सरकारने प्रत्यार्पण केले. त्यानंतर त्याला भारतात आणून शिक्षा सुनावण्यात आली. सालेमच्या नावावर भारतात अनेक गंभीर गुन्हे दाखल आहेत. तो 1993 च्या मुंबई बॉम्बस्फोटाचा मास्टरमाईंड होता. श्रीलंकेच्या स्थितीवरून समजून घ्या, देश दिवाळखोर कसे होतात? आणखी काही देश या मार्गावर छोटा राजनचे प्रत्यार्पण अंडरवर्ल्ड जगातील दुसरा सर्वात मोठा गुन्हेगार छोटा राजनला 2015 मध्ये भारतात आणण्यात आले होते. त्यानंतर सरकारने हे मोठे यश असल्याचे म्हटले आहे. अनेक वर्षांपासून फरार असलेल्या राजनला इंडोनेशियन सरकारने भारतीय यंत्रणांच्या ताब्यात दिले. मल्ल्या, नीरव मोदी आणि मेहुल प्रतिक्षेत बँकांचे हजारो कोटींचे कर्ज घेऊन परदेशात पळून गेलेले विजय मल्ल्या, नीरव मोदी आणि मेहुल चोक्सी यांच्या प्रत्यार्पणाची चर्चा अनेक दिवसांपासून सुरू आहे. अनेक वेळा या लोकांचे प्रत्यार्पण केले जाऊ शकते अशा बातम्या प्रसारमाध्यमांमध्ये येतात. मात्र, आजपर्यंत भारतीय यंत्रणांना यश मिळालेले नाही. नुकतेच मल्ल्याच्या प्रत्यार्पणाला मंजुरी मिळाली असली तरी त्याविरोधात त्याने पुन्हा अपील केले आहे. मल्ल्या सध्या यूकेमध्ये आहे, तर मेहुल चोक्सीने अँटिग्वाचे नागरिकत्व घेतले आहे.

• Follow us on