Bhopal Gas Tragedy: कसा घडला हा अपघात? ज्याने हजारो लोकांना मृत्यूच्या खाईत ढकललं

ती 2-3 डिसेंबर 1984 ची मध्यरात्र होती. भोपाळबरोबरच युनियन कार्बाइडचा कारखानाही अंधारात झोपला होता. तांत्रिक कारणामुळे गेल्या अनेक दिवसांपासून कारखान्यात उत्पादन ठप्प होते. मात्र, कारखान्याच्या 610 क्रमांकाच्या टाकीत भरलेला विषारी मिथाईल आयसोसायनाइड वायू श्वास घेत होता.

रात्री युनियन कार्बाइडच्या प्लांट क्रमांक 'सी' येथील टाकी क्रमांक 610 मध्ये विषारी मिथाइल आयसोसायनाइड वायूसोबत पाणी मिसळले. वायूमध्ये पाणी मिसळून रासायनिक प्रक्रिया सुरू झाली. 3 डिसेंबरच्या पहाटे, टाकीमध्ये दबाव निर्माण झाला आणि टाकी उघडली गेली. टाकी उघडताच विषारी मिथाइल वायू हवेत विरघळू लागला.

सूर्य उगवण्यापूर्वी काही तासांतच वाऱ्याच्या सोसाट्याने वायू आसपासच्या परिसरात पसरू लागला आणि रात्री शांतपणे झोपलेले लोक कायमचे झोपी गेले. विषारी वायूमुळे लोकांचा जीव जाण्यास सरासरी तीन मिनिटे लागली. सकाळपर्यंत विषारी वायू आपली व्याप्ती वाढवत राहिला आणि बघता बघता हजारो लोक मरण पावले. याचा सर्वाधिक फटका कारखान्याजवळील झोपडपट्टीला बसला.

भोपाळमधील युनियन कार्बाइडच्या कारखान्यातून निघणाऱ्या विषारी वायूने ​​सर्व काही उद्ध्वस्त केले. त्या दिवशी प्लांटमधून 40 टन मिथाइल आयसोसायनाइड वायूची गळती झाली. सुमारे 5.21 लाख लोकांना याचा फटका बसला. त्या 3 दिवसांत भोपाळ आणि आजूबाजूच्या परिसरात विध्वंसाचे दृश्य पाहायला मिळाले. सुरुवातीच्या काही दिवसांतच 3 हजारांहून अधिक लोकांचा मृत्यू झाला. संपूर्ण गॅस गळतीमुळे 23 हजारांहून अधिक लोकांना आपला जीव गमवावा लागला. इंडियन कौन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्चने ही आकडेवारी जाहीर केली आहे.

या गॅसच्या घटनेमुळे 25 हजारांहून अधिक लोक शारीरिकदृष्ट्या पूर्णपणे अपंग झाले. या संपूर्ण प्रकरणातील आरोपी वॉरन अँडरसनबाबत आजवर राजकारण सुरू आहे. भोपाळहून त्यांचे पलायन अजूनही रहस्य आहे. माणसांशिवाय 2000 हून अधिक प्राणीही या वायू दुर्घटनेचे बळी ठरले. सरकारी नोंदीनुसार, या दुर्घटनेत 3828 लोकांचा मृत्यू झाला आणि 18,922 लोक आजीवन आजारी आणि 7172 लोक अपंग झाले.

2-3 डिसेंबर 1984 च्या मध्यरात्री घटनास्थळी तैनात असलेल्या कारखान्याचा सुपरवायझरला रात्री 11 वाजता या टाकीत गडबड असल्याचे जाणवले होते. पण हा गडबड किती धोकादायक असणार आहे, याची कोणालाच कल्पना नव्हती. टाकीचे वाढते तापमान प्रत्येकाचं टेंशन वाढवत होतं. परिस्थिती नियंत्रणात आणण्याचे प्रयत्न सुरू होते. मात्र, काही वेळातच परिस्थिती हाताबाहेर गेल्याचे कर्मचाऱ्यांच्या लक्षात आले.

घाबरलेल्या तंत्रज्ञांनी अखेरचा प्रयत्न करून या टाकीला जोडणाऱ्या सर्व पाइपलाइन कापल्या. कदाचित यामुळे टँकमध्ये होणारी प्रतिक्रिया थांबेल अशी अशा होती. द्रव्याची गॅस निर्मिती थांबेल असं वाटत होतं, पण तसं झालं नाही आणि स्फोटाने टाकीचा सेफ्टी व्हॉल्व्ह उडाला.

थंड वाऱ्यावर स्वार होऊन विषारी मिथाइल आयसोसायनाइड वायू शहरात दाखल झाला होता. या वायूचा परिणाम झोपेत असलेल्या लोकांवर झाला. त्यांचा श्नास गुदमरायला सुरुवात झाली. लोकांना अस्वस्थ वाटू लागले, डोळ्यांची जळजळ होत होती.

प्रत्येक सेकंदाला एक नवा माणूस वायूला बळी पडत होता आणि तासाभरात भोपाळच्या जुन्या शहरात रस्त्यांवर मृत्यूचं तांडव सुरू झालं. या विषाच्या प्रभावापासून वाचण्यासाठी लोकं धावत होती, पण मृत्यू त्यांना गाठतच होता.

विषाची माहिती नसल्याने त्यावर उपचार कसे होणार? रात्री दीडच्या सुमारास भोपाळच्या प्रसिद्ध हमीदिया हॉस्पिटलमध्ये मोठ्या संख्येने लोकं भरती होऊ लागली. हमीदिया रुग्णालयात रुग्णांची संख्या वाढत होती. परिस्थिती हाताळण्यासाठी डॉक्टरांना इमर्जन्सी कॉल पाठवण्यात आले.

रुग्णालयातील कनिष्ठ डॉक्टरांनाही जागे करून ड्युटीवर लावण्यात आले. मात्र, डॉक्टरांचा संपूर्ण स्टाफ हतबल होता. मृतदेहांवर विषारी रसायनांचा प्रभाव असल्याचे त्यांना समजले. विषबाधेचा बळी गेल्याचे आजारी रुग्णांची लक्षणेही सांगत होती. पण ते विष आहे की नाही हे माहीत नसल्यामुळे उपचार अवघड होते. मग अचानक आणि पहिल्यांदाच एका वरिष्ठ न्यायवैद्यक तज्ज्ञाच्या जिभेवर मिथाइल आयसोसायनाइडचं नाव आलं.

त्या रात्री भोपाळच्या संपूर्ण जनतेने सायनाइड विषाचा श्वास घेतला होता. 3 डिसेंबरच्या सकाळी सूर्य उगवला. उगवत्या सूर्याबरोबर भोपाळच्या आकाशात गरुड आणि गिधाडे घिरट्या घालू लागले. भोपाळच्या रस्त्यावर किती मृतदेह पडलेले आहेत याची साक्ष त्यांची घिरट्या घालत होती. या मृतदेहांमध्ये केवळ माणसेच नव्हती तर मोठ्या प्रमाणात वन्य प्राणी आणि गुरेढोरेही होते. माणसं जनावरांसारखी मानवी प्रेत उचलत होती. गाड्या भरून येत होत्या.

गॅस दुर्घटनेच्या वेळी मोती सिंह जिल्हाधिकारी आणि स्वराज पुरी एसपी होते. युनियन कार्बाइडमधून निघणाऱ्या 'मिक' वायूमुळे हजारो लोकांचा मृत्यू झाला. युनियन कार्बाइडचे तत्कालीन प्रमुख वॉरन अँडरसन अपघातानंतर भोपाळला आले होते. घटनास्थळाची पाहणी केल्यानंतर तेही घाईघाईत येथून निघाले होते. कलेक्टर मोती सिंग आणि एसपी स्वराज पुरी या दोन तत्कालीन अधिकाऱ्यांवरही अँडरसनला पळून जाण्यात मदत केल्याचा आरोप होता. या दोन्ही अधिकाऱ्यांवर गुन्हा दाखल करण्यात आला.

भोपाळ जिल्हा न्यायालयात मोती सिंह आणि स्वराज पुरी यांच्याविरोधात तक्रार दाखल करण्यात आली होती. त्याच्याविरुद्ध कलम 212, 217 आणि 221 नुसार गुन्हा दाखल करण्यात आला. भोपाळ जिल्हा न्यायालयाच्या कारवाईला जबलपूर उच्च न्यायालयात आव्हान देण्यात आले. या प्रकरणी 26 वर्षांनंतर दखल घेण्यात आल्याचा युक्तिवाद याचिकेत करण्यात आला आहे. तर कायद्यानुसार घटनेनंतर तीन वर्षांच्या आत कारवाई व्हायला हवी होती. ही तक्रार निराधार आणि केवळ मासिके, माध्यमे आणि पुस्तकांमध्ये प्रसिद्ध झालेल्या कथेच्या आधारे करण्यात आल्याचेही सांगण्यात आले.

जबलपूर उच्च न्यायालयाने आता मोती सिंग आणि एसपी स्वराज पुरी यांना दिलासा दिला आहे, जे या दुर्घटनेच्या वेळी तत्कालीन जिल्हाधिकारी होते. या दोघांविरुद्ध भोपाळ जिल्हा न्यायालयात सुरू असलेले फौजदारी खटले बंद करण्याचे आदेश उच्च न्यायालयाने दिले आहेत.