भारतातील या राष्ट्रीय पक्षाने एकदोनदा नव्हे तर तीन वेळा बदललं चिन्ह; प्रत्येकवेळी ठरले हिट

सध्या ठाकरे गट आणि शिंदे गट यांची पक्षाचं नाव आणि चिन्हावरुन वाद सुरू आहे. मात्र, चिन्ह बदलल्याने खरच फरक पडतो का? देशातील सर्वात जुना राजकीय पक्ष काँग्रेस 130 हून अधिक वर्षे झाली आहेत. डिसेंबर 1885 मध्ये एओ ह्यूमने याची स्थापना केली होती. 1951-52 च्या पहिल्या लोकसभा निवडणुकीत काँग्रेसने स्वातंत्र्यानंतर पहिल्यांदाच निवडणूक लढवली. ही निवडणूक तत्कालीन पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांच्या नेतृत्वाखाली काँग्रेसने लढवली होती. यामध्ये काँग्रेसचे निवडणूक चिन्ह दोन बैलजोडी होते. काँग्रेसने तेव्हा शेतकरी आणि ग्रामीण जनतेला डोळ्यासमोर ठेऊन हे निवडणूक चिन्ह घेतले होते, जेणेकरून या मतदारांशी बैलजोड्याच्या माध्यमातून जोडले जावे.

1952 मध्ये काँग्रेसने या चिन्हावर प्रचंड बहुमताने निवडणूक जिंकली होती. यानंतर 1957, 1962 च्या निवडणुकीतही पक्ष विजयी झाला. नेहरूंच्या मृत्यूनंतर लाल बहादूर शास्त्री पंतप्रधान झाले, पण ताश्कंदमध्ये त्यांच्या आकस्मिक निधनानंतर इंदिरा गांधी पंतप्रधान झाल्या. त्यावेळी काँग्रेसचे नियंत्रण कामराज यांच्या नेतृत्वाखालील सिंडिकेटच्या हातात होते.

1967 च्या पाचव्या सार्वत्रिक निवडणुकीत काँग्रेसला प्रथमच खडतर आव्हानाचा सामना करावा लागला. काँग्रेसला 520 पैकी 283 जागा जिंकता आल्या. ही त्यांची आतापर्यंतची सर्वात खराब कामगिरी होती. इंदिरा पंतप्रधान राहिल्या पण काँग्रेसमध्ये भांडणे सुरू झाली. अखेर 1969 मध्ये काँग्रेस फुटली. मूळ काँग्रेसचे नेतृत्व कामराज आणि मोरारजी देसाई यांनी केले आणि इंदिरा गांधी यांनी काँग्रेस (आर) नावाचा नवीन पक्ष स्थापन केला. मात्र, बहुतांश खासदारांचा पाठिंबा इंदिराजींना होता.

पक्ष फुटल्याने पक्षाच्या चिन्हाचा ताबा घेण्यावरून वाद सुरू झाला. काँग्रेस (ओ) म्हणजेच काँग्रेस मूळ आणि काँग्रेस (आर) हे दोन्ही पक्ष बैलजोडीच्या निवडणूक चिन्हावर आपला दावा सांगत होते.

जेव्हा हे प्रकरण भारताच्या निवडणूक आयोगाकडे पोहोचले तेव्हा त्यांनी काँग्रेसला बैलजोडीचे चिन्ह (ओ) दिले. अशा स्थितीत इंदिराजींनी आपल्या काँग्रेससाठी गाय-वासरू हे निवडणूक चिन्ह घेतले. मात्र, हे निवडणूक चिन्ह घेण्यापूर्वी इंदिराजींनी खूप विचार केला.

1971 च्या निवडणुकीत इंदिराजींच्या काँग्रेस (आर) ने गाय-वासरू चिन्ह घेऊन लोकसभा निवडणू लढवली. त्यांना 44 टक्के मतांसह 352 जागा मिळाल्या, तर काँग्रेसच्या इतर गटाला केवळ 10 टक्के मते आणि 16 जागा मिळाल्या. अशा प्रकारे इंदिराजींच्या काँग्रेसला खऱ्या काँग्रेसचा दर्जा प्राप्त झाला.

1971 ते 1977 पर्यंत काँग्रेसने या चिन्हावर निवडणूक लढवली, पण परिस्थिती अशी निर्माण झाली की, त्यानंतर काँग्रेस फुटण्याची परिस्थिती निर्माण झाली. 1977 च्या निवडणुकीत इंदिरा गांधींचा दारूण पराभव झाल्यानंतर, त्यांच्या अनेक काँग्रेस सहकाऱ्यांना इंदिराजी संपल्यासारखे वाटले. त्यामुळे काँग्रेसमध्ये इंदिरा गांधींविरोधात पुन्हा असंतोषाची परिस्थिती निर्माण झाली होती. ब्रह्मानंद रेड्डी आणि देवराज अर्स यांच्यासह अनेक काँग्रेस लोकांना इंदिराजींना बाजूला करायचे होते.

अशा स्थितीत जानेवारी 1978 मध्ये इंदिराजींनी पुन्हा काँग्रेस तोडून नवा पक्ष स्थापन केला. त्याला काँग्रेस (आय) असे नाव दिले. याला त्यांनी खरी काँग्रेस म्हटले. त्याचा परिणाम राष्ट्रीय राजकारणापासून राज्यांपर्यंत झाला. सर्वत्र काँग्रेसचे दोन तुकडे झाले. यावेळी इंदिरा गांधींनी निवडणूक आयोगाकडे नवीन निवडणूक चिन्हाची मागणी केली. गाय-वासरू हे निवडणूक चिन्ह ही काँग्रेसची देशभरात नकारात्मक निवडणूक चिन्ह म्हणून ओळख बनली होती. देशभरातील लोक गायीला इंदिरा आणि वासराकडे संजय गांधी म्हणून पाहत होते. या निवडणूक चिन्हावरून विरोधक सातत्याने आई-मुलावर हल्लाबोल करत होते. इंदिराजींना या निवडणूक चिन्हापासून मुक्ती हवी होती, असे मानले जात होते. 1978 मध्ये त्यांनी काँग्रेस तोडली तेव्हा निवडणूक आयोगाने हे चिन्ह गोठवले.

काँग्रेसने नवे निवडणूक चिन्ह म्हणून हाताचा पंजा घेतल्याची कहाणीही रंजक आहे. त्यानंतर इंदिरा पीव्ही नरसिंह राव यांच्यासोबत आंध्र प्रदेशच्या दौऱ्यावर गेल्या. दिल्लीतील नवीन निवडणूक चिन्हाबाबत चर्चा करण्यासाठी बुटा सिंह निवडणूक आयोगाच्या कार्यालयात गेले होते. निवडणूक आयोगाने त्यांना हत्ती, सायकल आणि हाताचा पंजा यापैकी एक चिन्ह निवडण्यास सांगितले.

काय करावे बुटासिंग संभ्रमात होते. याबाबत निर्णय घेण्यासाठी त्यांनी इंदिरा गांधींना बोलावले. निवडणूक आयोगाने चिन्ह ठरवण्यासाठी 24 तासांचा अवधी दिला होता, म्हणजेच काँग्रेस कोणते चिन्ह निवडते हे दुसऱ्या दिवशी जाऊन आयोगाला सांगणे आवश्यक होते. जर ठरल्याप्रमाणे झालं नसतं तर त्यांना कोणत्याही चिन्हाशिवाय निवडणूक लढवावी लागणार होती. यावरून पक्षात मंथन झाले. शेवटी इंदिरा गांधींच्या संमतीने हाताच्या पंजावर शिक्का बसला. अशा प्रकारे 1952 च्या सार्वत्रिक निवडणुकीनंतर काँग्रेसला तिसऱ्यांदा नवे चिन्ह मिळाले.

दुसऱ्या दिवशी सकाळी जेव्हा बुटा सिंग यांना निवडणूक आयोगाच्या कार्यालयात जायचे होते. त्याआधी त्यांनी इंदिरा गांधींना फोन केला. ते म्हणाले, हात योग्य राहील. इंदिराजींना हे समजले नाही. त्यांना वाटले की बुटा हाथी बोलत आहे. त्या म्हणाल्या, नाही आणि हात घ्या. बुटा म्हणाले- हो, मी पण हातीच म्हणत होतो. अखेरीस इंदिराजींनी नरसिंह राव यांना फोन दिला. नरसिंहरावांनी त्यांना सांगितले पंजा. यानंतर हात आणि हत्ती यांच्यातील गोंधळ संपला.

1980 मध्ये इंदिरा गांधी आणि काँग्रेससाठी हाताचे चिन्ह हिट ठरले. प्रचंड बहुमताने निवडणूक जिंकून इंदिराजी पुन्हा सत्तेवर आल्या. मात्र, नंतर ज्या पक्षांनी हत्ती आणि सायकलचा पर्याय निवडला तेही फायद्यात होते. हाती बहुजन समाज पक्ष आणि सायकल हे समाजवादी पक्षाचे निवडणूक चिन्ह आहे.