काय सांगता? मासेही करू शकतात माणसाप्रमाणे बेरीज-वजाबाकी! कसा लागला शोध?

आतापर्यंत मानवी मेंदूबद्दल असे म्हटले जाते की त्याचा मेंदू सर्व प्राण्यांमध्ये सर्वात विकसित आहे. याशिवाय डॉल्फिन आणि हत्तींचा मेंदूही अतिशय तीक्ष्ण मानला जातो. मात्र, प्राणी देखील त्यांच्या मेंदूचा वापर मोजण्यासाठी करतात की नाही याचा तपास कधीच झालेला नाही. आता एका नवीन संशोधनात असे आढळून आले आहे की माशांच्या काही प्रजाती साध्या बेरीज वजाबाकीचे गणित (Simple Addition Subtraction Maths) करू शकतात. सिच्लिड्स (Cichlids) आणि स्टिंगरेजवर (stingrays) केलेल्या संशोधनात या प्रजातींच्या माशांनी आश्चर्यकारक रिझल्ट दिले आहेत. (फोटो: Wikimedia Commons)

असा रिझल्ट असूनही, प्राण्यांना किंवा या माशांना ही गणितीय क्षमता का आवश्यक आहे हे अद्याप समजलेले नाही. हा अभ्यास बॉन युनिव्हर्सिटीच्या शास्त्रज्ञांनी केला आहे, जो सायंटिफिक रिपोर्ट्स जर्नलमध्ये प्रकाशित झाला आहे. टेबलावर पडलेली काही नाणी पाहून एखाद्या व्यक्तीला ज्या पद्धतीने कळते की त्यावर किती नाणी आहेत, या अभ्यासात संशोधकांना सिचलिड्स आणि स्टिंगरेमध्ये समान क्षमता आढळून आली आहे. (फोटो: विकिमीडिया कॉमन्स)

सिच्लिड्स (Cichlids) आणि स्टिंगरे (stingrays) सारख्या प्रजाती आहेत ज्यामध्ये दोन्ही लहान संख्या अचूकपणे ओळखू शकतात. त्यांना मोजण्याची आवश्यकता नाही. उदाहरणार्थ, त्यांना तीन आणि चार गोष्टींमध्ये फरक करण्यास प्रशिक्षित केले जाऊ शकते. शास्त्रज्ञांना हे आधीच माहित होते, परंतु बॉन युनिव्हर्सिटीच्या इन्स्टिट्यूट ऑफ प्राणीशास्त्रातील प्रोफेसर डॉ. वेरा शिजल यांच्या नेतृत्वाखालील संशोधन गटाने हे दाखवून दिले आहे की माशांच्या या दोन्ही प्रजाती मोजू शकतात. (फोटो: विकिमीडिया कॉमन्स)

संशोधकांनी जीवांना साधी बेरीज आणि वजाबाकी करण्याचे प्रशिक्षण दिले आहे. हे करण्यासाठी, त्यांना प्रारंभिक मूल्य एकाने वाढवावे किंवा कमी करावे लागले. माशांसाठी, निळा म्हणजे एक मिलन आणि पिवळा म्हणजे एक कार्यक्रम. संशोधकांनी सांगितले की त्यांनी गणना करण्यासाठी मधमाशांच्या गणितीय क्षमतेचा वापर केला. (फोटो: विकिमीडिया कॉमन्स)

संशोधकांनी माशांना (Fishes) भौमितिक आकारातील चित्रे दाखवली. उदाहरणार्थ चार चौकोनी चित्रासारखा फोटो. जर ते निळे चित्र असेल तर त्यांना एक जोडावे लागेल आणि जर ते पिवळे चित्र असेल तर त्यांना एक वजा करावे लागेल. निळे चित्र दाखवल्यावर त्याच्यासमोर दोन चित्रे होती, एक पाच चौकोन असलेले आणि दुसरे तीन चौकोन असलेले. योग्य चित्राजवळ गेल्यावर माशांना खायला मिळाले आणि चुकीच्या चित्राकडे गेल्यावर हात परत केला. अशा प्रकारे त्यांना कपात वाढविण्याचे प्रशिक्षण देण्यात आले. (फोटो: विकिमीडिया कॉमन्स)

पण या माहितीचा उपयोग मासे (Fishes) नवीन कामात करू शकतात का? रंगांमागील गणिताचा नियम त्यांना समजू शकतो का, हे शोधण्यासाठी संशोधकांनी प्रशिक्षणादरम्यान जाणूनबुजून काही आकडेमोड चुकवल्या आणि इतर मार्गांनी त्यांची चाचणी केली. पण मासे अचूक गणिते करायला शिकले असल्याचेही आढळून आले. अशा प्रकारे मासे संख्यापेक्षा कमी किंवा जास्त संख्या ओळखू शकतात. (फोटो: विकिमीडिया कॉमन्स)

या कामगिरीने संशोधकांनाही आश्चर्यचकित केले. माशांना समान आकाराच्या वस्तू दाखवल्या गेल्या नाहीत. याद्वारे ते वस्तूंच्या संख्या ओळखू शकले. यातून हे सिद्ध झाले की त्यांच्याकडे जटिल विचार आणि लक्षात ठेवण्याची क्षमता देखील आहे. सस्तन प्राण्यांप्रमाणे, माशांमध्ये निओकॉर्टेक्स नसतो, जो जटिल संज्ञानात्मक कार्यांसाठी वापरला जातो. यावरून एक माणूस त्यांना किती कमी लेखतो हे दिसून येते. (फोटो: विकिमीडिया कॉमन्स)