Rahul Pundeओझोन थर (Ozone Layer) ज्याला पृथ्वीचे (Earth) संरक्षण कवच म्हटले जाते. आत्तापर्यंत मुख्यतः मानवाकडून होणाऱ्या प्रदूषणामुळेच त्याला नुकसान होत होते. मात्र, एका नव्या अभ्यासात नवा दावा करण्यात आला आहे. सूर्याकडून येणार्‍या अतिनील किरणांना रोखणारा ओझोन थर आता जगभरातील वणव्याच्या धुरामुळे (Smoke of Wildfires) धोक्यात आला आहे. या धुरामुळे आता ओझोनचा थर खराब होऊ लागला आहे. (फोटो - शटरस्टॉक)
सायन्स जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या अभ्यासात, वॉटरलू विद्यापीठातील वातावरणातील रसायनशास्त्रज्ञांना असे आढळून आले की 2019 आणि 2020 मध्ये, ऑस्ट्रेलियातील (Australia) जंगलातील आगीपासून (Wildfire) निघणाऱ्या धुरामुळे दक्षिण गोलार्धातील वातावरणातील ओझोन काही महिन्यांसाठी नष्ट झाले. यामुळे, स्ट्रॅटोस्फियरमधील परिस्थितीमुळे ओझोनचा थर कमकुवत झाला जो सूर्याच्या अल्ट्राव्हायोलेट किरणांना रोखतो. (प्रतिकात्मक फोटो: पिक्साबे)
ओझोनचा थर (Ozone Layer) पृथ्वीच्या वातावरणात (Atmosphere) स्ट्रॅटोस्फियरच्या सुरुवातीला आणि ट्रोपोस्फियरच्या अगदी वर स्थित आहे. येथे असलेला ओझोन सूर्यापासून येणारे अतिनील किरण शोषून घेतो. त्यामुळे हे हानिकारक किरण पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर पोहोचत नाहीत. अतिनील किरणे पृथ्वीवरील जीवनासाठी अत्यंत हानिकारक आहे. या कारणास्तव, ओझोन थर देखील जीवन-रक्षक कवच मानला जातो. (प्रतिकात्मक फोटो: शटरस्टॉक)
ओझोन थराचे (Ozone Layer) नुकसान पहिल्यांदाच होत नाही. 20 व्या शतकाच्या उत्तरार्धाच्या सुरुवातीला, शास्त्रज्ञांना असे आढळून आले होते की अंटार्क्टिकामध्ये क्लोरोफ्लुरोकार्बन आणि आयोडीन असलेल्या मानववंशजन्य प्रदूषकांमुळे ओझोनचा ऱ्हास होत आहे. परिस्थिती अशी बनली होती की ओझोनच्या थरात छिद्र असल्याचे वैज्ञानिकांना नंतर जाहीर करावे लागले. 1987 मध्ये मॉन्ट्रियल प्रोटोकॉल लागू झाल्यापासून, परिस्थिती काही प्रमाणात थांबली आहे. मात्र, यावेळी ओझोन कमी होण्याचे कारण जंगलातील आगीचा धूर असल्याचे समोर आले आहे. (प्रतिकात्मक फोटो: पिक्साबे)
संशोधकांनी स्ट्रॅटोस्फियरमधील (Stratosphere) धुराच्या कणांचा प्रभाव मोजण्यासाठी कॅनेडियन स्पेस एजन्सीच्या वायुमंडलीय रसायनशास्त्र प्रयोग उपग्रहाचा वापर केला. या अभ्यासाचे प्रमुख लेखक आणि वॉटरलूच्या रसायनशास्त्र विभागातील संशोधक प्रोफेसर पीटर बर्नेथ यांनी सांगितले की, ऑस्ट्रेलियातील आगीतील धुराचे अम्लीय कण स्ट्रॅटोस्फियरमध्ये गेले, ज्यामुळे ओझोनच्या थरात क्लोरीन, हायड्रोजन आणि नायट्रोजनचे रासायनिक मिश्रण बिघडले. (फोटो: विकिमीडिया कॉमन्स)
बर्नेथ म्हणाले की धुराचे (Smoke of Wildfire) हे पहिलेच मोठे मोजमाप आहे ज्याने हे दर्शविले आहे की ते ओझोन-नियमन करणाऱ्या संयुगांना अधिक प्रतिक्रियाशील संयुगे बनवत आहे, ज्यामुळे ओझोन (Ozone) नष्ट होतो. (प्रतिकात्मक फोटो: शटरस्टॉक)
ACE उपग्रह (ACE Satellite) हे एक अनोखे मिशन आहे जे 18 वर्षांहून अधिक काळ सतत वातावरणातील रचनेवर डेटा गोळा करत आहे. हे रेणूंच्या मोठ्या गटाचे मोजमाप करते, ज्यामुळे ते वातावरणातील घडामोडींची संपूर्ण माहिती देते. वातावरणातील धुराच्या रसायनशास्त्राची संपूर्ण माहिती देऊ शकतील इतके मॉडेल आतापर्यंत विकसित झालेले नाहीत. त्यामुळे संशोधकांचे हे मोजमाप अभूतपूर्व आणि अतिशय उपयुक्त आहे. (फोटो: ace.uwaterloo.ca)
6 फोटो