मासे पाण्यात श्वास कसा घेतात? 90 टक्के लोकांना संपूर्ण प्रक्रिया माहित नसणार

मुंबई, 4 जून : मासे (Fishes) देखील श्वास घेतात का? या प्रश्नाचे उत्तर सर्व लोकांना माहित आहे की होय ते देखील श्वास घेतात. पण, ते फक्त पाण्यात श्वास (Breathe in Water) घेण्यास सक्षम आहेत. पण पाण्यातून म्हणजे हवेत आल्यावर त्यांना श्वास का घेता येत नाही. त्यांचा गुदमरून मृत्यू का होतो? मग ते पाण्याचा श्वास कसा घेतात? हे असे प्रश्न आहेत ज्यांचे उत्तर फार कमी लोकांना माहित आहे. जर तुम्हाला माहित असेल तर तुम्हाला अर्ध-अपूर्ण माहित असेल. चला जाणून घेऊया मासे पाण्यात श्वास कसा घेतात आणि त्याबद्दल विज्ञान काय सांगते? मानव श्वास कसा घेतात माणसांप्रमाणेच माशांनाही श्वास घेण्यासाठी ऑक्सिजनची गरज असते. पण, ते पाण्यात श्वास कसे घेतात. कारण, मानव आणि इतर प्राणी पाण्यात श्वास घेऊ शकत नाहीत. मानव आणि पृथ्वीवरील इतर प्राणी श्वसन प्रक्रियेद्वारे श्वास घेतात. ते नाक आणि तोंडातून फुफ्फुसात ऑक्सिजनयुक्त हवा आत घेतात आणि त्याच मार्गाने कार्बन डायऑक्साइड सोडतात. पण माशांसाठी ही प्रक्रिया थोडी वेगळी आहे. पाण्यात विरघळलेला ऑक्सिजन माशांना श्वास घेण्यासाठी, पाण्यात विरघळलेले ऑक्सिजनचे रेणू खेचावे लागतात. यासाठी त्यांचा खास भाग गिल्स कामी येतो. जिथे हवेत ऑक्सिजनचे प्रमाण खूप जास्त असते, तिथे पाण्यात त्याचे प्रमाण खूपच कमी असते. या अर्थाने, माशांना श्वास घेणे खूप कठीण आहे. यासाठी मासे तोंडात पाणी घेतात, जसे मानव नाकातून आणि तोंडातून हवा घेतात. पाणी ते रक्तापर्यंत प्रवास एकदा पाणी तोंडात घेतले की हे पाणी गिलपर्यंत पोहोचते. गिल्स हे माशांच्या शरीरातील ऑर्गेनेल्स असतात जे प्रथिनांच्या रेणूंनी बनलेल्या पंखांसारख्या अनेक तंतुंनी बनलेले असतात. हे तंतू ब्रशच्या पातळ वायरसारखे असतात. त्यामध्ये हजारो लहान रक्तवाहिन्या असतात, त्यांच्या मदतीने ऑक्सिजन रक्तात मिसळतो. त्यांची संख्या मानवी फुफ्फुसातील रक्तवाहिन्यांपेक्षा जास्त असते. ऑक्सिजन आणि CO2 ची देवाणघेवाण रक्तवाहिन्या मोठ्या संख्येने असल्यामुळे, माशांना ऑक्सिजन मिळविण्यासाठी अधिक पृष्ठभाग मिळतो. यामुळे मासे पाण्यातून विरघळलेला ऑक्सिजन काढू शकतात आणि पाण्यातील कार्बन डायऑक्साइड परत पाण्यात सोडतात. परंतु, या प्रक्रियेदरम्यान गिल्समधील पाण्याची दिशा सारखीच राहते. World Milk Day 2022: डेअरी उद्योगासमोर ‘हे’ आहे सर्वात मोठं आव्हान, नाहीतर शोधावा लागेल वेगळा पर्याय शक्तिशाली प्रक्रिया यामुळेच मानवी फुफ्फुसे आणि माशांच्या गिल्सची रचना वेगळी आहे. आणि यामुळेच मानव पाण्यात आणि मासे हवेत श्वास घेऊ शकत नाहीत. ताकदीच्या बाबतीत, ऑक्सिजन खेचण्याच्या बाबतीत गिल्स फुफ्फुसांपेक्षा अधिक शक्तिशाली असतात. या गिल्समधून बाहेर पडणारा 75 टक्के ऑक्सिजन पुढे श्वसन प्रक्रियेत वापरला जातो. अगदी कमी ऑक्सिजनच्या पाण्यात मानवासारख्या सस्तन प्राण्यांपेक्षा मासे जगण्यासाठी कमी ऊर्जा वापरतात. त्यामुळे त्यांना ऑक्सिजनही कमी लागतो. याचा अर्थ असा की ते कमी ऑक्सिजन असलेल्या पाण्यातही श्वास घेऊ शकतात, जसे की खूप खोल पाण्यात. म्हणूनच अशा ठिकाणांना मृत क्षेत्र देखील म्हणतात जेथे मासे देखील श्वास घेऊ शकत नाहीत. पण, मासे हवेत श्वास घेऊ शकत नाहीत. कारण गिल्स फक्त पाण्यातच काम करू शकतात. त्यांची रचना आणि पातळ ऊतकांची रचना राखण्यासाठी पाणी आवश्यक आहे. या अर्थाने माणसे पाण्यात बुडतात, मासेही पाण्यात बुडतात, ते पृथ्वीवर नव्हे तर पाण्यात राहण्यासाठी बनलेले आहेत, असे म्हटल्यास चुकीचे ठरणार नाही.

• First Published : June 4, 2022, 5:01 pm IST