कोरोनापेक्षाही महाभंयक ब्लॅक डेथ महामारी, एकदोन नाही तर 500 वर्षे चालली, युरोपमधील मोठी लोकसंख्या नष्ट

मुंबई, 18 जून : गेल्या तीन वर्षांपासून जग कोविड-19 महामारीपासून (Covid-19 Pandemic) मुक्त होण्यासाठी प्रयत्न करत आहे. या शतकाच्या पहिल्या दशकात आलेल्या कोरोना विषाणूच्या नवीन आवृत्तीमुळे हा आजार पसरला होता. त्याचप्रमाणे, ब्लॅक डेथ (Black Death) नावाच्या महामारीचा देखील असाच इतिहास आहे, जी आतापर्यंतचा सर्वात धोकादायक महामारी मानली जाते. पण त्याची सुरुवात केव्हा आणि कोठून झाली याची माहिती शास्त्रज्ञांना नव्हती. परंतु, पुरातत्वशास्त्रज्ञांना किर्गिझस्तानच्या (Kyrgyzstan) जुन्या थडग्यांमधून पुरावे सापडले आहेत जे ब्लॅक डेथच्या उत्पत्तीबद्दल अनेक खुलासे करू शकतात. 130 वर्षांपूर्वीच्या हाडांचे अवशेष 1880 च्या उत्तरार्धात किर्गिझस्तानच्या उत्तरेकडील थडग्यांमधून सुमारे 30 मानवी हाडांची रचना सापडली तेव्हा, पुरातत्वशास्त्रज्ञांना 130 वर्षांनंतर, ब्लॅक डेथ महामारीचे मूळ प्रकट होईल याची फारशी कल्पना नव्हती. ब्लॅक डेथ ही 500 वर्षांच्या महामारीची पहिली लाट होती जी इतिहासातील सर्वात प्राणघातक महामारी मानली जाते. मध्य युगात कहर ब्लॅक डेथ येर्सिनिया पेस्टिस नावाच्या जिवाणूमुळे झाला आणि त्याने मध्ययुगात युरोपियन लोकसंख्येचा मोठा भाग नष्ट केला. एवढ्या व्यापक प्रभावानंतरही ही महामारी कधी आणि कुठे सुरू झाली याची माहिती संशोधकांना मिळू शकली नाही. ते बॅक्टेरियाच्या Y जीनोमचा शोध घेण्याचा बराच काळ प्रयत्न करत आहेत. कुठे झाली सुरुवात? नवीन अभ्यास सूचित करतो की ब्लॅक डेथ महामारी मध्य युरेशियामध्ये उद्भवली होती. प्लेग सारख्या रोगांचा इतिहास समजून घेण्यासाठी हा अभ्यास अनेक पुरातत्व आणि पुरातत्वशास्त्रीय अभ्यासांपैकी नवीनतम आहे. या संशोधनात, स्टर्लिंग विद्यापीठाचे इतिहासकार फिल स्लाव्हिन यांनी अभ्यासाचे प्रमुख लेखक आणि पुरातत्व अनुवांशिकशास्त्रज्ञ मारिया स्पिरो आणि बायोकेमिस्ट जोहानस क्रायूजद यांच्यासोबत काम केले. प्लेगने मरण पावलेल्या लोकांचे जीनोम शोध स्लाव्हिन म्हणाले की त्यांचा अभ्यास इतिहासातील सर्वात मोठ्या आणि सर्वात मनोरंजक प्रश्नांची उत्तरे शोधत आहे. यामध्ये या टीमने मानवाच्या सर्वात कुप्रसिद्ध आणि बदनाम हत्याकांडाची सुरुवात केव्हा आणि कोठून झाली हे जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला. इंग्लंड, फ्रान्स, जर्मनी आणि इतरत्र प्लेगमुळे मरण पावलेल्या लोकांच्या अवशेषांमध्ये सापडलेल्या पुरातन जीनोमची तुलना पूर्वीच्या अभ्यासात झाली. पण स्पिरो आणि क्रौस यांनी रशियातील एका नदीजवळील एका गावातून प्लेगच्या दुसर्‍या महामारीची मुळे शोधण्यास सुरुवात केली.

आगीशी खेळणाऱ्यांना माहितीय का? आपल्या पूर्वजांनी ‘आगी’वर नियंत्रण कधी मिळवलं?

आणखी एक दावा इतर टीमनी 14 व्या शतकात ब्लॅक डेथचा उद्रेक होण्याच्या हजारो वर्षांपूर्वी, सध्याच्या लॅटव्हियामधील कमी संसर्गजन्य Y पेस्टिस्के स्ट्रेनचा पूर्वज असलेल्या सर्वात जुन्या ज्ञात प्लेग पीडिताविषयी माहिती मिळवल्याचा दावा केला. पण ब्लॅक डेथ नावाच्या दुसऱ्या प्लेग महामारीने पाच शतके जगभर दहशत निर्माण केली. ज्याच्या उत्पत्तीवर बरीच चर्चा झाली आहे. स्मशानभूमीत अवशेष सापडले आता एका नवीन अभ्यासात असे आढळून आले आहे की ब्लॅक डेथचे मूळ मध्य आशियामध्ये पूर्वेकडे जाते. सध्याच्या किर्गिझस्तानमधील दोन स्मशानभूमींमधून सापडलेल्या सात जणांच्या अवशेषांमधून मिळालेल्या पुराव्यांवरून याचे संकेत मिळाले आहेत. इसिक कुल सरोवराजवळील खोऱ्यात असलेल्या या स्मशानभूमींचे खरोखरच 1885 ते 1892 दरम्यान उत्खनन करण्यात आले होते, ज्यामध्ये मोठ्या प्रमाणात रशियन दफन केलेल्या स्मशानभूमीने महामारीचा अस्पष्ट उल्लेख केला होता. परंतु, त्याच्या मृत्यूच्या कारणाची पुष्टी होऊ शकली नाही. संशोधकांनी सापडलेल्या सांगाड्याच्या दातांमधून डीएनए काढला आणि त्यातील अनुवांशिक सामग्री अनुक्रमित केली आणि त्याची आधुनिक आणि पुरातन वायपेस्टिस जीनोमशी तुलना केली. पर्यावरणीय दूषित आणि जीवाणूंच्या अस्तित्वाची कोणतीही हमी नसतानाही, ज्यांच्या सांगाड्याचे अवशेष शिल्लक आहेत अशा सर्व सात व्यक्तींच्या डीएनएचा क्रम शोधण्यात संशोधक सक्षम होते. अखेरीस संशोधक हे दाखवू शकले की 1338 मध्ये या व्यक्तींचा मृत्यू होण्यास कारणीभूत असलेल्या या महामारीची सुरुवात मध्य आशियातून झाली होती.

• First Published : June 18, 2022, 11:01 pm IST