तुम्ही अनेकदा नोटांमध्ये एक चमकणारा धातूचा धागा पाहिला असेल. हा धागा का असतो? हा नसेल तर काय होईल? बनावट नोटा बनवणाऱ्यांपासून खरे चलन वाचवायचे असेल तर तंत्रज्ञानाने काम केले की हे तंत्रही काळानुरूप बदलावे लागते.
खरंतर छापील चलन किंवा नोटांमध्ये धातूच्या धाग्याचा वापर सुरक्षा मानक म्हणून सुरू झाला. 500 आणि 2000 रुपयांच्या नोटांच्या आतील चमकदार धातूच्या धाग्यावर कोड लिहलेले असतात. हा धागा नोटेच्या सुरक्षा मानकांना अधिक मजबूत करतो.
वास्तविक नोटेच्या मध्यभागी धातूचा धागा घालण्याची कल्पना 1848 मध्ये इंग्लंडमध्ये आली. याचे पेटंटही घेतले होते. पण, याची प्रत्यक्षात सुरुवात व्हायला सुमारे 100 वर्षे लागली. बनावट नोटा छापल्या जात होत्या, त्या रोखण्यासाठी ही पद्धत सुरू करण्यात आली.
द इंटरनॅशनल बँक नोट सोसायटी म्हणजेच IBNS च्या मते, बँक ऑफ इंग्लंडने 1948 मध्ये चलनाच्या मध्यभागी एक मॅटर स्ट्रिप लावण्याचं काम जगात सर्वात आधी केलं. नोट उजेडात धरल्यास त्यामध्ये एक काळी रेघ दिसत होती. असे केल्याने गुन्हेगारांनी बनावट नोटा छापल्या, तरी त्यांना धातूचे धागे बनवता येणार नाहीत, असा समज होता. मात्र, नंतर बनावट नोटा बनवणारे नोटेच्या आत फक्त एक साधी काळी रेघ काढायचे आणि लोकांची फसवणूक व्हायची.
1984 मध्ये, बँक ऑफ इंग्लंडने 20 पौंडांच्या नोटेमध्ये ब्रोकेन म्हणजेच तुटल्यासारखे दिसणारे धातूचे धागे टाकले, म्हणजेच नोटेच्या आत, हा धातूचा धागा अनेक लांबलचकम डॅसेजला जोडणारा दिसत होता. अशी नोट गुन्हेगार तयार करू शकणार नाहीत, असा विश्वास होता. आयबीएनएसचे म्हणणे आहे की बनावट नोटा बनवणाऱ्यांनी सुपर ग्लूसह तुटलेल्या अॅल्युमिनियमचे धागे देखील वापरण्यास सुरुवात केली. हे देखील बहुतेक नोटा घेणाऱ्यांना ओळखणे कठीण होते.
मात्र, बनावट नोटा बनवणाऱ्यांसमोर सुरक्षेचे धागेदोरे लावण्याच्या बाबतीत सरकारनेही हार मानली नाही. उलट त्यांनी अशी प्रणाली विकसित केली ज्यामध्ये धातूऐवजी प्लास्टिकच्या पट्ट्याही वापरल्या गेल्या. 1990 च्या दशकात, अनेक देशांच्या सरकारांशी संबंधित केंद्रीय बँकांनी नोटांमध्ये सुरक्षा कोड म्हणून प्लास्टिकच्या धाग्याचा वापर केला. यासोबतच धाग्यावर काही छापील शब्दांचा वापरही सुरू झाला. ज्याची अजून कॉपी झालेली नाही.
भारतीय रिझर्व्ह बँकेने ऑक्टोबर 2000 मध्ये जारी केलेल्या 1000 रुपयांच्या नोटेमध्ये एक धागा वापरण्यात आला होता ज्यामध्ये हिंदीमध्ये भारत, 1000 आणि RBI असे लिहिले होते. आता 2000 च्या नोटेची धातूची पट्टी तुटलेली असून त्यावर इंग्रजीमध्ये RBI आणि हिंदीमध्ये India असे लिहिले आहे. हे सर्व उलटे लिहिलेले आहे. 500 आणि 100 रुपयांच्या नोटांमध्येही अशीच सुरक्षा वैशिष्ट्ये वापरली जातात.
05, 10, 20 आणि 50 रुपयांच्या नोटांवरही अशीच वाचन पट्टी वापरली जाते. हा धागा गांधीजींच्या पोर्ट्रेटच्या डाव्या बाजूला केला आहे. पूर्वी रिझव्‍‌र्ह बँक वापरत असलेली धातूची पट्टी साधी होती, त्यात काहीही लिहिलेले नव्हते. साधारणपणे बँका वापरत असलेली धातूची पट्टी अतिशय पातळ असते, ती साधारणपणे M किंवा अॅल्युमिनियम किंवा प्लास्टिकची असते.
भारतात चलनी नोटांवर मेटॅलिक स्ट्रिपचा वापर उशिरा सुरू झाला असला, तरी जेव्हा आपण आपल्या देशातील नोटांवर ही धातूची पट्टी पाहाल तेव्हा ती दोन रंगात दिसेल. छोट्या नोटांवर ती सोनेरी चमकदार राहते, तर 2000 आणि 500 च्या नोटांची तुटलेली पट्टी हिरव्या रंगाची असते. काही देशांच्या नोटांवर या पट्टीचा रंग लाल आहे. भारतातील मोठ्या नोटांवर वापरलेली धातूची पट्टी चांदीची आहे.
ही धातूची पट्टी एका खास तंत्राने नोटांच्या आत दाबली जाते. जेव्हा तुम्ही त्यांना प्रकाशात पाहता तेव्हा तुम्हाला ही पट्टी चमकताना दिसेल.
सहसा, जगातील फक्त काही कंपन्या या प्रकारची धातूची पट्टी तयार करतात. असे मानले जाते की भारत आपल्या चलनासाठी ही पट्टी बाहेरून आयात करतो.