श्री गुरु दत्तात्रेयांच्या जन्माची रहस्यमय कथा

मुंबई, 16 मार्च:  माता अनसूयेचे सामर्थ्य, ज्यामुळे त्रिलोकाचे स्वामी झाले तान्हे बाळ परम भक्तवत्सल, भक्तांच्या हाकेला तत्पर प्रतिसाद देणारे म्हणून भगवान दत्तात्रेय सर्वांनाच प्रिय आहेत. दत्तात्रेय भक्ताने स्मरण करताच त्याच्यापर्यंत पोहोचतात म्हणूनच त्यांना स्मृतिगामीही म्हटले गेले आहे.

सनातन वैदिक उपासना आणि त्याग धर्मात भगवान दत्तात्रेयांचे विशेष महत्त्व आहे. या सणाच्या दिवशी सदगृहस्थांच्या घरी उपवास आणि उपासना केली जाते, परंतु दशनाम संन्याशांच्या आखाड्यांमध्येही विशेष आध्यात्मिक प्रवचन आयोजित केले जाते, ज्यामुळे उपासना आणि ध्यानाने विशेष पुण्य प्राप्त होते. दत्त ज्ञानाचे परम गुरू आहेत. भगवान दत्तजींच्या नावावर असलेला दत्त संप्रदाय दक्षिण भारतात विशेष प्रसिद्ध आहे.

 महायोगेश्‍वर दत्तात्रेय हे भगवान विष्णूचे अवतार आहेत. प्रदोष काळात मार्गशीर्ष पौर्णिमेला त्यांचा अवतार झाला. श्रीमद्भागवतात आले आहे की, जेव्हा महर्षी अत्रींनी पुत्रप्राप्तीच्या इच्छेने उपवास केला तेव्हा 'दत्तो मायाहमिति यद् भगवान सा दत्तः' मी स्वतःला तुझ्या स्वाधीन केले असे बोलून भगवान विष्णू अत्रींच्या पुत्राच्या रूपात अवतरले आणि त्यांना दत्त म्हटले गेले. महर्षी अत्रींचे पुत्र असल्याने त्यांना अत्रेय म्हणतात.

दत्त आणि अत्रेय यांच्या संयोगामुळे त्यांचे दत्तात्रेय हे नाव प्रसिद्ध झाले. त्याच्या आईचे नाव अनसूया आहे, त्यांची पतीभक्ती जगात प्रसिद्ध आहे. पुराणात कथा येते, ब्राह्मणी, रुद्राणी आणि लक्ष्मीला आपल्या पतिव्रता धर्माचा अभिमान वाटला. देवाला आपल्या भक्ताचा अवमान सहन झाला नाही, मग त्याने एक अद्भुत लीला करण्याचा विचार केला.

भक्तवत्सल भगवान यांनी देवर्षी नारदांच्या मनात प्रेरणा निर्माण केली. फिरत फिरत नारद देवलोकात पोहोचले आणि एकेक करून तिन्ही देवतांकडे गेले आणि म्हणाले अनसूयासमोर तुमचे पतिव्रत्य नगण्य आहे. तीन देवींनी देवर्षी नारदांची ही गोष्ट त्यांच्या स्वामींना- विष्णू, महेश आणि ब्रह्मा यांना सांगितली आणि त्यांना अनसूयेच्या पवित्रतेची परीक्षा घेण्यास सांगितले.

देवतांनी खूप समजावले, पण त्या देवींच्या हट्टापुढे काही चालले नाही. शेवटी तिन्ही देव साधुवेश घेऊन अत्रिमुनींच्या आश्रमात पोहोचले. महर्षी अत्री त्यावेळी आश्रमात नव्हते. अतिथींना पाहून देवी अनसूयेने त्यांना नमस्कार केला आणि अर्घ्य, कंदमूलादि अर्पण केले, परंतु ते म्हणाले जोपर्यंत तुम्ही तुमच्या मांडीवर बसवून आम्हाला भोजन देत नाही तोपर्यंत आम्ही आतिथ्य स्वीकारणार नाही.

हे ऐकून देवी अनसूया प्रथम अवाक झाल्या, पण आदरातिथ्याचे मान नष्ट होऊ नये म्हणून त्यांनी नारायणाचे ध्यान केले. आपल्या पतीचे स्मरण करून त्या देवाची लीला मानून म्हणाल्या की, जर माझा पतिव्रता धर्म खरा असेल तर या तीन ऋषींनी सहा महिन्यांचे बाळ व्हावे. एवढं म्हणताच तिन्ही देव सहा महिन्यांच्या बाळांसारखे रडू लागले.

 मग आईने त्याला आपल्या कुशीत घेऊन दूध पाजले आणि मग त्यांना पाळण्यात टाकून झोका द्यायला सुरुवात केली. असाच काही काळ गेला. इकडे देवलोकात तिन्ही देव परत न आल्याने तिन्ही देवी अत्यंत व्याकूळ झाल्या. परिणामी नारदांनी येऊन सर्व परिस्थिती सांगितली. तिन्ही देवी अनसूयेकडे आल्या आणि तिची क्षमा मागितली.

अनसूया देवीने आपल्या भक्तीने तिन्ही देवांना त्यांच्या पूर्वीच्या रूपात आणले. अशाप्रकारे प्रसन्न होऊन तिन्ही देवतांनी अनसूयेला वरदान मागायला सांगितले, तेव्हा देवी म्हणाली तिन्ही देवांप्रमाणे मला पुत्र मिळावेत. तथास्तु म्हणत तिन्ही देवी-देवता अंतर्धान झाले.

कालांतराने, हे तीन देव अनसूयेच्या गर्भातून प्रकट झाले. ब्रह्मदेवाच्या अंशातून चंद्र, शंकराच्या अंशातून दुर्वासा आणि विष्णूच्या अंशातून दत्तात्रेय हे भगवान विष्णूचे अवतार जन्माला आले. त्यांच्या प्रकट होण्याच्या तिथीला दत्तात्रेय जयंती म्हणतात.