अति उष्णतेचा शरीरातील 'या' महत्त्वाच्या अवयवावर होतो परिणाम! तुम्हाला कधी आलाय का अनुभव?

नवी दिल्ली, 15 जून : भारतातील उन्हाळ्याने (Summer in India) यावर्षी अनेक विक्रम केले आहेत. गेल्या 25 दिवसांपासून उत्तर भारतात कडक उन्हाचा सामना करावा लागत आहे. तापमान सतत 40 अंशांच्या वर असते. मार्चपासूनच उन्हाने आपली वृत्ती दाखवायला सुरुवात केली. यंदाचा मार्च हा भारतातील गेल्या 122 वर्षांतील सर्वात उष्ण महिना ठरला. एप्रिल आणि मे महिन्यातच अनेक विक्रम मोडले गेले. उष्णतेच्या लाटेचा (Heat Waves) परिणामही दिसून आला. गेल्या तीन महिन्यांपासून पडणाऱ्या कडक उन्हाचा परिणाम मेंदूवरही (Effect of Heat on Brain) होत आहे. उष्णतेचा मेंदूवर कसा परिणाम होतो हे संशोधन कार्यांनी वेळोवेळी सांगितले आहे.

वर्तनात प्रभाव

आतापर्यंत उत्तर भारतात पडणाऱ्या उष्णतेपासून दिलासा मिळण्याची आशा नाही, मान्सून आपल्या गतीने मंदावत आहे. अनेक ठिकाणी मान्सूनपूर्व पावसामुळे उन्हाळ्यातील आर्द्रतेत भर पडताना दिसत आहे. दमट उन्हाळ्याचा लोकांना खूप त्रास होतो. उष्णतेमुळे लोकांच्या मानसिक कार्यक्षमतेवर परिणाम होतो.

कार्यक्षमतेत घट

2006 च्या एका अभ्यासात असे दिसून आले आहे की उष्णतेचा कार्यालयातही कामाच्या उत्पादकतेवर परिणाम होतो. त्या अभ्यासात, संशोधकांनी मोजले की सहभागींनी कार्यालयात सामान्य कार्ये कशी केली आणि तापमान 75.2 अंश फॅरेनहाइट किंवा 24 अंश फॅरेनहाइटच्या वर असताना कामगिरीमध्ये सतत घट दिसून आली. ही कमतरता केवळ कार्यालयात काम करणाऱ्या प्रौढांपुरती मर्यादित नसून त्याचा परिणाम शाळकरी मुलांवरही होतो.

शैक्षणिक परिणाम

असाच एक अभ्यास 2018 मध्ये देखील आयोजित करण्यात आला होता ज्यामध्ये 90 डिग्री फॅरेनहाइट (32 डिग्री सेल्सिअस) दिवसात होणाऱ्या परीक्षेत शैक्षणिक कामगिरी 14 टक्क्यांपर्यंत कशी कमी होऊ शकते आणि विद्यार्थ्याची उत्तीर्ण होण्याची शक्यता 10.9 टक्क्यांनी कशी घसरू शकते हे दाखवून दिले. पण उन्हाळ्याचा आपल्या विचार करण्याच्या क्षमतेवर आणि कामाच्या कामगिरीवर कसा परिणाम होतो हा मोठा प्रश्न आहे.

शरीरावर काय परिणाम होतो?

जेव्हा आपले शरीर निरोगी तापमान राखण्यासाठी पुरेसे थंड होऊ शकत नाही तेव्हा उष्णतेचा दाब दिसून येतो. इलिनॉय अर्बाना शॅम्पेन विद्यापीठातील न्यूरोसायंटिस्ट आणि इलेक्ट्रिकल आणि संगणक अभियांत्रिकीचे सहयोगी प्राध्यापक लव वार्शने म्हणतात की यामुळे आपल्या मेंदूची संज्ञानात्मक कार्ये करण्याची क्षमता कमी होते. जास्त उष्णतेचा अनुभव घेतल्याने आपल्या मेंदूतील रक्तप्रवाहावर तसेच ऑक्सिजनच्या पुरवठ्यावर परिणाम होतो, ज्यामुळे मूर्च्छा येते.

पुण्याच्या 'सीरम'चं मोठं यश; Cervical cancer वर पहिली स्वदेशी लस तयार

मेंदूवर परिणाम

उच्च तापमानात, मेंदू आणि रक्त यांच्यातील अडथळा तुटतो आणि अवांछित प्रथिने आणि आयन मेंदूमध्ये जमा होतात, ज्यामुळे जळजळ होते आणि त्याच्या सामान्य कार्यांमध्ये व्यत्यय येतो आणि मेंदूच्या पेशी मरतात. इतकेच नाही तर घामाने शरीराचे तापमान नियंत्रित करणाऱ्या मेंदूच्या भागावरही याचा परिणाम होतो.

शरीरातील पाण्याची स्थिती

जास्त तापमानामुळे घाम जास्त येतो आणि शरीरात पाण्याची कमतरता होते. शरीराला पुरेसे पाणी मिळाले नाही तर डिहायड्रेशनची समस्या सुरू होते. शरीरात पाण्याच्या कमतरतेचा थेट परिणाम मेंदूवर होतो. म्हणूनच उन्हाळ्यात भरपूर पाणी पिण्याचा सल्ला दिला जातो. जास्त तापमान असल्यास काही उपाय केल्यास आराम मिळू शकतो.

जास्त उष्णतेचे परिणाम तात्पुरते असतात आणि त्यात पिण्याच्या पाण्याबरोबरच पुरेसे आणि वेळेवर अन्न घेणे फायदेशीर असल्याचे तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे. पाण्याने, मेंदूची घाम येणे प्रणाली चांगले कार्य करते. पंखे आणि एअर कंडिशनर इत्यादींचा योग्य वापर केल्यास अशा समस्यांवर परिणामकारक परिणाम दिसून येतो. अनेक प्रकरणांमध्ये मेंदूच्या पेशींचा मृत्यू ही एक मोठी समस्या बनते. आणि स्ट्रोकची स्थिती मेंदूमध्ये देखील तयार होऊ शकते. म्हणून, उष्णतेपासून दूर राहण्याचा सल्ला नेहमीच दिला जातो.