अहो खरंच! आपला मेंदू शरीरापेक्षा जास्त गरम असतो; पुरुष की महिला कोणाचं डोकं जास्त तापतं?

मुंबई, 6 जुलै : निसर्गाने निर्माण केलेली जगातील सर्वात गुंतागुंतीची गोष्ट बहुधा मानवी मेंदू (Human Brain) असेल. यावर अनेक सखोल संशोधन करूनही आत्तापर्यंत आपल्याला त्याबद्दल थोडीफारच माहिती मिळाली आहे. आता एका नवीन संशोधनात मानवी मेंदूबद्दल आणखी एक धक्कादायक गोष्ट उजेडात आली आहे. आपल्या मेंदूचे तापमान (Temperature of Brain) जे समजले जाते, त्यापेक्षा कितीतरी जास्त बदलते. शरीर आणि मेंदूचे तापमान सारखेच राहते या कल्पनेसोबतच या अभ्यासाने अनेक गृहितकांना छेद दिला आहे. मेंदूचे आजार (Brain diseases) आणि आजारांचे निदान आणि उपचार करण्यासाठी हा शोध खूप उपयुक्त ठरू शकतो. खूप बदल या अभ्यासात असेही आढळून आले की मेंदूच्या दैनंदिन तापमान चक्राचा मेंदूच्या दुखापतींमधून रिकव्हरीशी जवळचा संबंध आहे. मानवी मेंदूच्या तापमानात अनेक बदल होत असल्याचे आढळून आले आहे आणि हे निरोगी मेंदूचे लक्षण असू शकते. जेथे स्त्री आणि पुरुष दोघांचे निरोगी शरीराचे तापमान 37°C किंवा 98.6°F मानले जाते. किती असते तापमान? मानवाचे सरासरी तापमान 38.5 अंश सेंटीग्रेड किंवा 101.3 अंश फॅरेनहाइट असते. काही वेळा हे तापमान 40 अंश सेंटीग्रेड किंवा 104 अंश फॅरेनहाइटपर्यंत पोहोचते. विशेषतः महिलांच्या बाबतीत असे घडते की त्यांच्या मेंदूचे तापमान दिवसभर पुरुषांपेक्षा जास्त असते. पूर्वी काय होत होते? मानवी मेंदूच्या मागील तपासण्या गंभीर मेंदूच्या दुखापतीच्या रुग्णांच्या डेटावर मोठ्या प्रमाणावर अवलंबून होत्या, जेथे मेंदूच्या थेट निरीक्षणाची आवश्यकता जास्त होती. पण अलीकडे मेंदूचे निरीक्षण करण्याचे एक नवीन स्कॅनिंग तंत्र उदयास आले आहे, ज्याला मॅग्नेटिक रेझोनान्स स्पेक्ट्रोस्कोपी (MRS) म्हणतात. हा मेंदू उघडल्याशिवाय त्याच्या आतल्या तापमानाची माहिती मिळू शकते. तापमानासाठी वापरले जात नाही पण विचित्र गोष्ट अशी आहे की मेंदूच्या तापमानातील बदलांचा अभ्यास करण्यासाठी MRS चा उपयोग अजून झालेला नव्हता. मेडिकल रिसर्च कौन्सिल (MRC) लॅबोरेटरी फॉर मॉलेक्युलर बायोलॉजी, यूके येथील केंब्रिजमधील शास्त्रज्ञांनी केलेल्या नवीन अभ्यासात, प्रथमच मेंदूच्या निरोगी तापमानाचा 4D नकाशा तयार करण्यात आला आहे. डेंग्यू-चिकुनगुनियाचा नायनाट होणार! प्रयोगशाळेत निर्मित मादी डास नरांना भुलवणार! कोणते घटक हा नकाशा तयार करताना, त्यांना आढळले की मेंदूचे तापमान त्याचे प्रदेश, वय, लिंग आणि दिवसाच्या वेळेनुसार नाटकीयरित्या बदलले आहे. या अभ्यासाच्या परिणामांनी अनेक पूर्वकल्पना मोडून काढल्या आहेत, त्यापैकी एक सर्वात महत्वाचा आहे की शरीराचे तापमान आणि मेंदूचे तापमान समान राहते. मेंदूच्या दुखापती हा अभ्यास नुकताच ब्रेन जर्नलमध्ये प्रकाशित झाला आहे. यात मेंदूला झालेल्या दुखापतीनंतर जखमा झालेल्या लोकांचाही अभ्यास करण्यात आला. या अभ्यासामुळे मेंदूला झालेल्या दुखापती आणि त्यांच्या जखमांचे निदान आणि उपचार करण्यात मोठी मदत होऊ शकते. या अभ्यासात निरोगी सहभागींचे तापमान 38.5 ते 38.5 अंश सेंटीग्रेड किंवा 101.3 अंश फॅरेनहाइट असल्याचे आढळून आले, जे जिभेवर मोजलेल्या तापमानापेक्षा दोन अंश जास्त होते. अभ्यासात असेही आढळून आले की मेंदूचे तापमान दिवसाची वेळ, मेंदूचा प्रदेश, लिंग आणि महिलांचे मासिक पाळी आणि वयानुसार बदलते. शास्त्रज्ञांसाठी आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, अनेक वेळा मेंदूचे तापमान इतके वाढते की शरीरानुसार तापाची पातळी असते.